Av. Cüneyt TORAMAN

Yargılama, (bölge ve zaman itibariyle büyük farklılıklar gösterse de) insanlık tarihi kadar uzun bir geçmiÅŸe dayanmaktadır. Ä°nsanlar, aralarındaki uyuÅŸmazlıkları giderecek, “yansız” “objektif” ve “adil” bir ÅŸekilde karara baÄŸlayacak ve bu kararın uygulanmasını saÄŸlayacak,  “etkin bir güce” daime ihtiyaç duymuÅŸlardır. Gücün egemen olduÄŸu çaÄŸlarda -sadece- “iç düzenin” saÄŸlanması amacıyla yürütülen “yargılama” faaliyeti, günümüzde,  uluslararası  iliÅŸkileri  de  içine alarak,   

dünya barışına da hizmet etmeyi amaçlamaktadır. Yargı, özü itibariyle, herkesin -önceden belirlenen- kurallara uymasını, dolayısıyla, “eÅŸitliÄŸi” ve “düzeni” saÄŸlamaya çalışmaktadır. Yargı, hukuka baÄŸlılığı denetleyen ve hukukun üstünlüÄŸünü tesis eden “son kapı”[1] olduÄŸundan, yanlış uygulamaları (kararları), olası bir eÅŸitsizliÄŸin de temel kaynağını oluÅŸturmaktadır. Bu ise, adalete güvenin sarsılmasına, anarÅŸiye, insanların adaleti kendi eliyle gerçekleÅŸtirmeye çalışmasına zemin hazırlamaktadır. Adaletin önemi dolayısıyla, tarih boyunca, “adil bir yargılama” üzerine çeÅŸitli projeler geliÅŸtirilmiÅŸ, tüm insanlık, bu ortak miras üzerine sistemler kurmuÅŸlardır.

Bu açıdan bakıldığında, ülkemizdeki yargılama sistemi, “bize özgü” nitelikler taşısa da, biçimsel açıdan, dünyada mevcut uygulamaların benzerini oluÅŸturmaktadır. Esasen, birbiriyle çatışan deÄŸerleri uzlaÅŸtırmaya çalışan yargılama sisteminin, hemen her ülkede farklılıklar göstermesi doÄŸal olup, bu sistem, siyasi karar mekanizmaları tarafından, yerel tercihler veya özelliklerine uygun temeller üzerine inÅŸa edilmeye çalışılmaktadır. Bu tercihin doÄŸu olup-olmadığını ise, sistemin iÅŸleyiÅŸi ve sonuçları belirlemektedir.  Yargılama sistemi, toplumun beklentileriyle örtüÅŸüyor ve toplumun mutluluÄŸunu saÄŸlıyor ise, “iyi bir yargılama sistemi”nden söz etmek mümkündür. Ancak, yargılama sistemi, sayısız ÅŸikayetlere neden oluyor ve hatta “bizatihi bu sistemin kendisi” mutsuzluÄŸun kaynağı oluyor ise, bu durum, yargılama sisteminde “sorunlar” bulunduÄŸu anlamına gelmektedir. Hastalıklı her uzuv gibi, yargılama sisteminin de masaya yatırılmak suretiyle, hastalıklı uzvun -en uygun yöntemle- tedavi edilmesi gerekmektedir.

Bir ülkenin geliÅŸmiÅŸlik düzeyi, -kural olarak- o ülkedeki hemen her kurum için aynıdır. Ülkemizin, eÄŸitim, saÄŸlık, sosyal, siyasal, hukuki, ekonomik, sayısız sorunlarla karşı karşıya olduÄŸu, “sistemin iyi iÅŸlemediÄŸi”, tartışılmaz bir gerçektir. Bu açıdan bakıldığında, ülkemizde diÄŸer kurumlar gibi, yargı da (kurallar, personel, fizik mekanlar, çabukluk vs.) iyi iÅŸlememektedir. Hukuk adamları da aynı kanıyı paylaÅŸmakta olup, birikmiÅŸ yargı sorunlarının, ancak “kapsamlı bir reform” ile çözülebileceÄŸini düÅŸünmektedir. “Yargı birliÄŸi” ilkesinden sapmanın bir sonucu olarak, ülkemiz, “usul kuralları çöplüÄŸü” durumundadır. Avukatlar ve yargıçların dahi sık sık hata yaptığı bu sistemi, sadece hukukçuların anlayabileceÄŸi bir sistem olmaktan çıkarmak gerekir. Yargılama, -sonucu ne olursa olsun- çok uzun sürmektedir. BilirkiÅŸilerin bir kısmı, yeterli deneyime sahip olmadığı, bir kısmı da, sadece teknik bilgisi tahtında görüÅŸ bildirmediÄŸinden, eksik/hatalı raporlar verilmekte, buna baÄŸlı olarak, mahkemeler, hatalı ve yanlış kararlar vermektedir. Haksız veya hatalı kararlar, (uzun yargılama sürecine raÄŸmen) tarafları memnun etmemekte, bir üst mahkemeye –Yargıtay’a- müracaat da, (çoÄŸu kere) sorunu çözmeye yetmemektedir. Bu da, “ihkakı Hak” müessesesinin geliÅŸmesine ve kurumsallaÅŸmasına katkı saÄŸlamaktadır. Hatta, belli bir limitin üzerindeki uyuÅŸmazlıklar, yargı dışında (mafya yöntemleriyle) çözümlenmeye çalışılmaktadır. Dünyada hiçbir devletin, bundan memnuniyet duyacağı söylenemez. Adil bir yargılamanın vazgeçilmez koÅŸullarından biri olan “Yargı bağımsızlığı” ve “Yargının tarafsızlığı”da, ciddi bir sorun olarak karşımızda durmaktadır. 

Yargının bu “genel sorunları” yanında, Ä°dari yargıdan kaynaklanan sorunlar, daha da vahimdir. Bu sorunların başında, idare mahkemelerinde, “hukukçu olmayan” yargıçların görev yapmasıdır. Böyle bir uygulama, görevin niteliÄŸiyle de baÄŸdaÅŸmamaktadır. Ä°dare mahkemeleri, aşırı bir ÅŸekilciliÄŸe dalmakta, her mahkemeye göre farklı usuller oluÅŸmaktadır. Davalar, çok uzamakta, bir çok dava yargılama devam ederken “konusuz” kalmaktadır. Yargılama uzun sürmesine raÄŸmen, verilen kararlar, idarenin haksız eylem ve iÅŸlemlerine karşı baÅŸvuruda bulunanları da tatmin etmemektedir. Bir diÄŸer husus, idare mahkemelerinde, yargılamanın temel ilkelerine uyulmamasıdır. ÖrneÄŸin, idare mahkemelerinde, “yargılama”nın esaslı unsurlarından olan, “yüz yüze” ilkesi uygulanmamaktadır. Mahkemeler, (çoÄŸu kere) davacı ve davalıyı görmeden, tanıkları dinlemeden, “evrak üzerinde” karar vermektedir. Ä°dare mahkemeleri, idare üzerinde, (psikolojik dahi olsa) “hukuka uygun iÅŸlem tesis etmeleri” yönünde bir “baskı” oluÅŸturmamaktadır. Ä°dare, yeterli bir denetime tabi olmadığından, mevcut uygulama, idarenin her türlü keyfiliÄŸine imkan vermektedir.

Öyle ise, hukukçuların, konuyu, “dünyadaki geliÅŸmeler”, “insan hakları” -ve mevcut sistemi de sorgulayan- çok geniÅŸ bir düzlemde ele almak suretiyle, “bu sorunların neden kaynaklandığı?” ve “nasıl giderileceÄŸi?” konusunda,  -gerek tespiti ve gerekse çözümünde- “düÅŸünceler/çözümler” üretmesi gerekmektedir. (Yargıya ve yargılamaya yönelik eleÅŸtirilere bakıldığında) Sorunların tespitinde, geniÅŸ bir konsensus bulunmakla birlikte, çözüm önerilerinin -konumuyla baÄŸlantılı olarak- farklılaÅŸtığı, bu önerilerden büyük bir çoÄŸunluÄŸunun da, -mevcut uygulamada esaslı deÄŸiÅŸiklikler içermeyen- maslahatlardan ibaret olduÄŸu görülmektedir. 

BilindiÄŸi gibi, ülkemizde, “yargı birliÄŸi” yerine “parçalı yargı sistemi” uygulanmaktadır. Adli yargı dışında, Anayasa yargısı, (yargı niteliÄŸi tartışılmakla birlikte) Sayıştay, idari yargı, hatta “Askeri Yargı” sistemi mevcuttur. “Yargı birliÄŸi” ilkesinden sapma olarak nitelendirilebilecek bu uygulamalar, baÅŸlangıçta aynı noktadan hareket etseler de, zaman içinde (diÄŸerlerinden) ayrışmakta, kendi sistemini ve kurallarını oluÅŸturmaktadır.[6] Adil bir yargılamanın, “yargı birliÄŸi” ilkesine uygun bir yapılanma (ve yargı sistemi) ile daha kolay gerçekleÅŸeceÄŸini düÅŸünüyorum.

1982 Anayasasının 125.maddesi, “idarenin her türlü eylem ve iÅŸlemlerinin yargı denetimine tabi olduÄŸunu” düzenlemektedir. Anayasa, idarenin eylem ve iÅŸlemlerinden dolayı, yargı denetimine tabi olduÄŸunu belirttiÄŸinden, idare, 2577 sayılı “Ä°dari Yargılama Usulü kanunu” ile “yargı denetimine(?)” tabi tutulmuÅŸtur.  Anayasanın, 36.maddesiyle de, “hak arama özgürlüÄŸü” güvence altına alınmıştır. Anayasayla güvence altına alınan bu maddeye göre, “herkes, meÅŸru vasıta ve yollardan faydalanmak suretiyle yargı mercileri önünde davacı veya davalı olarak iddia ve savunma ile adil yargılanma hakkına sahiptir.” Yani, bu madde baÄŸlamında, “herkes, idare aleyhine de dava açma hakkına” sahip bulunmaktadır.

Ä°darenin her türlü eylem ve iÅŸlemlerinin, yargı denetimi kapsamına alınması ve idare aleyhine dava açma hakkının verilmesinin, idarenin yargı yoluyla denetlenmesi için yeterli olmadığı kanısındayız. Ä°darenin hukuka aykırı iÅŸlem tesis etmelerinin, idare ajanlarının yeterli eÄŸitimlerinin (bilgilerinin) olmaması, hukuka aykırı eylem ve iÅŸlemlerine karşı yeterli ve caydırıcı müeyyidelerin bulunmaması, ekonomik yetersizlikler vs. gibi pek çok nedeni bulunmaktadır. Bu sorunların her birinin çözümü, kapsamlı çalışmalar gerektirmektedir. Yargının sorunları oldukça fazla olmakla birlikte, biz burada, idare mahkemelerinde, “yargılama giderleriyle hak arama özgürlüÄŸü arasındaki iliÅŸki” ile “yeni bir yargılama modeli” üzerinde duracağız.

Ä°dari Yargıda, Hak Arama ÖzgürlüÄŸü-Yargı Giderleri iliÅŸkisi:
Ä°darenin herhangi bir eylem ve iÅŸlemine karşı, gerekli harçların yatırmak suretiyle dava açılabilmektedir. Davacı, davasını avukat eliyle açabileceÄŸi gibi, bizzat da açabilir. Yargılama giderlerinin, bu hakkın kullanılmasını engelleyici nitelikte olmaması gerekir. Yargılama giderlerinden ilki, açılacak dava için ödenecek masraflardır. Ä°dari yargıya baÅŸvuru için istenen, “baÅŸvuru harcı ve miktarının” idare aleyhine dava açma hakkının kullanılmasına engel teÅŸkil etmediÄŸi varsayılmıştır. Ancak yargılama giderleri, sadece dava açılırken ödenen baÅŸvuru harcından ibaret olmayıp, bu giderler arasına, sonradan, bilirkiÅŸi ücretleri ile avukatlık ücretleri de katılmaktadır. Yargılama giderlerinin, hak arama özgürlüÄŸü üzerindeki etkisini incelerken, bu giderlerin tümünü birlikte deÄŸerlendirmek gerekir.

Bu hakkını kullanmak isteyen “ilgili” tarafından, idare aleyhine, “bizzat” (vekille temsil edilmeksizin) dava açıldığını  varsayalım. Ä°dare, aleyhine açılan bu davada -özellikle iÅŸ hacminin fazla olduÄŸu ÅŸehirlerde bizzat hazır bulunmasının güçlüÄŸü nedeniyle- hemen, kendisini vekille temsil ettirme yoluna gitmektedir. Ä°dare, (ekonomik açıdan da) kendisini, vekille temsil ettirme  imkanlarına sahip bulunmaktadır. Ä°darenin, aleyhine açılan davayı “vekil eliyle” takip ettirmesi, dava açan kiÅŸi için, Türkiye Barolar BirliÄŸi’nin belirlediÄŸi “asgari ücret tarifeleri”yle birlikte, “ciddi bir yargılama gideri” kalemi ortaya çıkarmaktadır. Halen yürürlükte bulunan[3] T.B.B. asgari ücret tarifesine göre, bu miktar, 200 milyon TL ila 700 milyon TL arasında deÄŸiÅŸmektedir. Davacı, dava ve baÅŸvuru masraflarını minimuma indirmek suretiyle, davayı “bizzat” açmış olsa bile, idare vekille temsil edildiÄŸi için, davasının reddedilmesi halinde, karar tarihinde yürürlükte bulunan avukatlık ücret tarifesi gereÄŸince, idareye, (yargılama giderleri dışında) “avukatlık ücreti” de ödemesi gerekmektedir. Bu (ek) mali yükün, idare aleyhine dava açmayı düÅŸünenlerin büyük bir çoÄŸunluÄŸunu, idare aleyhine dava açmaktan vazgeçireceÄŸi kanısındayız. DiÄŸer yandan, davacı “kendi adına” dava açarak hukuki yardımdan yararlanamazken,  idarenin (hem de vatandaşın vergisiyle) kendisini “vekille” temsil ettirmesi, adil yargılamanın esaslı unsurlarından biri olan, “silahların eÅŸitliÄŸi” ilkesiyle baÄŸdaÅŸmamaktadır.