Prof.Dr. Mikail BAYRAM(*)

DaniÅŸmend OÄŸulları Devleti’nin kurucusu Melik Ahmed Gazi, yukarıda iÅŸaret olunduÄŸu üzere Selçuklu ailesinin muallimi olan DaniÅŸmend Ali Taylu’nun oÄŸludur. Kendisi de bilge bir kiÅŸi olduÄŸu  için DaniÅŸmend Gâzi diye

anılmıştır.[1] KurduÄŸu devlete "DaniÅŸmendiye" devleti denmesi bundandır. Onun da eniÅŸtesi Kutalmış gibi itikatta Mu’tezile mezhepli olduÄŸu anlaşılmaktadır. Melik Ahmed Gazi’den sonra diÄŸer DaniÅŸmendli hükümdarlar dedeleri DaniÅŸmend Ali Taylu’dan kaynaklanan bu dini eÄŸilimi gelenek halinde devam ettirmiÅŸlerdir.Melik Ahmed Gazi, bir yandan fütuhat ile uÄŸraşırken, bir yandan da fethettiÄŸi beldelerde yoÄŸun bir kültürel faaliyet içinde bulunduÄŸu, ülkesinde ilmî ve dinî çalışmaları baÅŸlattığı anlaşılmaktadır.  DaniÅŸmend OÄŸulları, özellikle devletlerinin ilk kurulduÄŸu bölge olan Niksar, Tokat, Amasya, Sivas,Kayseri ve Çorum yörelerinde daha yoÄŸun bir kültürel faaliyet içinde bulunmuÅŸ ve yöreye devletlerinin kültürel politikasını yerleÅŸtirmiÅŸlerdir. Bu yüzden de bu yöreler çok erken tarihlerde belli bir kültürel karakter kazanmıştır. DaniÅŸmend OÄŸulları’nın bu yoÄŸun milli ve dinî diyebileceÄŸimiz, kültürel faaliyetlerinin sonucu olarak bu yörelerin çok erken sayılacak tarihlerde TürkleÅŸmesi ve Ä°slâmlaÅŸması gerçekleÅŸmiÅŸtir. Bölgelerindeki bütün yerleÅŸim yerlerinde Cuma namazlarının kılındığı ulu camiler inÅŸa etmiÅŸlerdir. Bu ulu camilerin bir çoÄŸu bugün halâ faal durumdadır. Bu durum DaniÅŸmendliler döneminde DaniÅŸmend ülkesinde canlı bir dinî hayatın gelenekleÅŸmiÅŸ olduÄŸunu göstermektedir.

DaniÅŸmend OÄŸulları itikatta Mu’tezile Mezhebi’ne yatkın ve felsefî geleneÄŸe baÄŸlı oldukları gibi, amelde de Hanefî Mezhebi’ne mensup idiler. DaniÅŸmend Ä°lindeki Medreselerde Hanefî fıkhı tedris ediliyordu. Ebu Hanife akliyeci bir fakih olduÄŸu için eskiden beri Mu’tezilîler amelde Hanefî Mezhebini tercih etmiÅŸlerdir. Bu yüzden DaniÅŸmend Ä°li’ndeki fakihlere “Türkmen Hanefi Fukaha” denmiÅŸtir. Hatta o dönemde Hanefî sözü ile Mu’tezile Mezhebi kasdediliyordu. Rüknü’d-din Süleyman-Åžah zamanında Tokat ve çevresinde Türkmen fukahanın nüfuzlu oldukları görülmektedir.Ä°bnü’l-Esir, bir filozofun Rüknü’d-din Süleyman-ÅŸah’ın DaniÅŸmend Ä°li Melik’i olduÄŸu sırada Tokat’a gittiÄŸini, Tokatlı bir fakih ile tartıştığını ve bu DaniÅŸmendli fakihin Süleyman-ÅŸah’ın huzurunda filozofu tartakladığını, Süleyman-ÅŸah’ın buna ses çıkarmadığını yazmaktadır[2]. Bu filozof da MeÅŸhur Ä°ranlı Ä°ÅŸraki filozof Åžihabu’d-din Suhreverdî el-Maktul’dan (587/1191) baÅŸkası deÄŸildir. Zira Ä°bn Bibi, bu Sühreverdî’nin Süleyman-ÅŸah zamanında Tokat’a gittiÄŸini ve “Pertev-name” adlı eserini orada yazdığını bildirmektedir[3]

Süryanî Mihail, DaniÅŸmendli emirler arasında DaniÅŸmend Melik Ahmed Gazi’den sonra en dindar hükümdarın Melik Muhammed olduÄŸunu onun Ä°slâmî kanunları uyguladığını, asla ÅŸarap içmez ve Müslümanlara saygı gösterdiÄŸini bildirmektedir.[4] Ayrıca bu Melik Muhammed Hanefî Mezhebi’ne mensup bir Ä°slâm hukukçusu olan Abdülmecid b. Ä°smail el-Herevî’yi Anadolu’ya getirerek onu Kayseri’ye kadı olarak tayin etmiÅŸtir.[5] Bu dinî anlayış ve uygulama DaniÅŸmendliler’in dinî politikasının esasını teÅŸkil etmiÅŸtir. Bu durum DaniÅŸmend OÄŸulları Devleti ortadan kalktıktan sonra da DaniÅŸmend Ä°li’nde gelenek halinde devam etmiÅŸtir.
Bu DaniÅŸmendli geleneÄŸi DaniÅŸmendli Türkmenlerin dini eÄŸilimini ÅŸekillendirmiÅŸtir. Bu yöredeki Türkmenler müteÅŸerri’(Åžeriata baÄŸlı) bir dinî anlayışa sahip olmuÅŸlardır. Rüknü’d-din Süleyman-ÅŸah ve Alâü’d-din Keykubad bu bölgenin melikleriydiler ve burada eÄŸitim görmüÅŸlerdi. Bu iki ÅŸehzade sultan oldukları zaman bu bölgedeki dinî zihniyeti iktidara getirmiÅŸler ve destek vermiÅŸler ve geliÅŸmesine vesile olmuÅŸlardı. Babası I. Alâü’d-din Keykubad’a suikast düzenleyerek iktidara gelen II. Giyasü’d-din Keyhüsrev, Ä°ranî çevrelerin desteklediÄŸi ÅŸehzadeydi. Ä°ktidara gelince DaniÅŸmend Ä°lindeki bu Türkmen çevreler üzerinde ÅŸiddetli bir dinî ve fikri baskı kurmaya çalıştı. Bu yöredeki dini ve kültürel zihniyeti yok etmeÄŸe kararlıydı. Nitekim iktidara geldiÄŸi yıl yani 1237 (635) yılında EÄŸirdir’de yaptırdığı hanın kitabesinde kendisini zamanın Keyhüsrevi ve Zü’l-Karneyni (Ä°ranî çevrelerin padiÅŸahı) ve Ä°kinci Ä°skender(Rum halkın kralı) olarak tavsif ederken Türkmenleri kâfir ve müÅŸriklerle bir tutarak onları, kendisine itaat etmeyen,baÄŸi, zındık ve havaric diye anmakta ve kendisini onları ezen göz açtırmayan, .iflahlarını kesen bir hükümdar diye tarif etmektedir.Ä°ktidarının ilk yılından itibaren Türkmenlere karşı savaÅŸ baÅŸlatmıştır. Pek çok Türkmen ileri gelenleri öldürttü. Baba Ä°lyas’ın halifelerinden Åžeyh Uban ve Emirce Sultan bunlardan birkaçıdır. Bir çoklarını tutuklattı. Baba Ä°lyas, Ahi Evren Hace Nasirü’d-din, Ahi Ahmed de bunlardan birkaçıdır.Ä°ÅŸte bu baskı ve uygulamalar üzerine DaniÅŸmend Ä°linde Türkmen Babalar, “Babaîler Ä°syanı” diye bilinen Türkmenlerin devlete karşı baÅŸ kaldırısı olan isyanı baÅŸlattılar Babaîler Ä°syanı’nın temel sebebi de budur. Burada maksadımız Babaîler Ä°syanı’nı anlatmak deÄŸildir. Ancak bu harekâtı baÅŸlatan insanların fikrî ve dinî temellerine bir nebze iÅŸarette bulunmak istedim. Ayrıca Babaîler Hareketi’ni Hetorodoksî bir hareket olarak niteleyenlerin onların mı? Yoksa II. Giyasü’d-din Keyhüsrev ve yandaÅŸlarının mı hetorodoks olduklalarını insafla ve islâmi ölçülerle düÅŸünmeleri gerektiÄŸini de burada bir daha hatırlatmak istiyorum. EÄŸer Anadolu AlevîliÄŸine bir orjin, bir çıkış yeri aranmak isteniyorsa DaniÅŸmend OÄŸulları’nın yarattıkları i’tizal hareketine bakmak gerekir. Babaî hareketinin meydana gelmesinde, DaniÅŸmend Ä°lindeki Mu’tezile eyilimli Türkmen fukaha nın büyük rolu bulunduÄŸu muhakkaktır.

1261(659) yılında Sultan II. Ä°zzü’d-din Keykavus’un Anadolu’yu terk etmesinden sonra DaniÅŸmend Ä°li’nin mutlak hakimi konumuna gelen Selçuklu Emiri Pervane Müinü’d-din Süleyman bu yörenin kültürel karakterini deÄŸiÅŸtirmek için, hem yoÄŸun bir ilmî ve fikrî faaliyet içine girmiÅŸ, hem de yöredeki Türkmenler üzerinde ağır bir siyasî ve kültürel baskı uygulamaya baÅŸlamıştır. KırÅŸehir Emiri CacaoÄŸlu Nuru’d-din ve oÄŸlu Emir Polat da aynı ÅŸeyi KırÅŸehir yöresinde gerçekleÅŸtirmeye çalışıyorlardı. Bu yöredeki Türkmen ve Ahilerin mal ve mülklerinin, tekke ve medrese gibi iÅŸ yerlerinin ellerinden alınmasına dair Sultan IV. Kılıç Arslan’dan ferman da alınmıştı.Bu baskılardan dolayı pek çok Türkmen BeÄŸlerin, boyların ve fikir adamlarının bu yörelerden uç bölgelere göçtüklerini görüyoruz[6]. Kadı Burhanü’d-din devri (1345-1398) tarihçisi Aziz-i Esterabadî, Kadı Burhanü’d-din iktidara gelmeden önce yaÅŸanan yoÄŸun göçlerden ötürü Selçuklular döneminin KırÅŸehir ve Aksaray gibi mamur ÅŸehirleri köy durumuna geldiler demektedir[7].Baba Ä°lyas’ın nebiresi KırÅŸehirli Aşık PaÅŸa’nın oÄŸlu Elvan Çelebi, “Menakibü’l-kudsiyye” adlı eserinde Baba Ä°lyas-i Horasanî’nin pek çok halifelerinin Ercuma’ya yani Karasi Ä°line göçtüklerini
“Çıktı kâfirden Ercuma’ya kaçup
Åžeyh Affan u cümlegi suleha”
 diyerek ifade etmektedir[8].Balıkesir ve Çanakkale yöresinde Karesi OÄŸulları BeyliÄŸini kuran Karesi OÄŸulları ailesinin de DaniÅŸmendli oldukları ve hatta DaniÅŸmend OÄŸulları ailesinden geldikleri tesbit olunmaktadır. Ünlü Türkmen Åžeyh Sarı Saltuk da kalabalık cemaatiyle birlikte Bizans’a sığınmak zorunda kaldı. Bizans Hükümeti’nin de onları önce Çanakkale yöresine yani Karesi Ä°li’ne yerleÅŸtirdiÄŸi, bilahere bazı siyasî mülahazalarla Sarı Saltuk ve bir kısım adamlarının Dobruca’ya sürüldükleri bilinmektedir.Selçuklu Emiri Pervane Muinü’d-din Süleyman’ın 1278’de öldürülmesinden sonra vatan hasreti çeken bu Sarı Saltuklu derviÅŸlerden pek çoÄŸu Kırım ve  Sinop üzerinden Anadolu’ya dönmüÅŸler ve ayrıldıkları topraklara yani tokat ve Amasya yörelerine yerleÅŸmiÅŸlerdir.Kırım’da bulunan II.Ä°zzü’d-din Keykavus’un oÄŸlu Sultan Mes’ud’un Anadolu’ya geçerek, MoÄŸollarla anlaşıp 681(1281) de Konya’da Selçuklu tahtına geçmesi de Daha önce MoÄŸol zulmünden dolayı Anadolu’yu terkedip, Dobruca’ya, DeÅŸt-i Kıpçak’a ve Kırım’a göçmüÅŸ olan  Türkmen DerviÅŸler”in  kalabalık kafileler halinde Anadolu’ya dönmelerini hızlandırmıştır. Baba Saltuk ve derviÅŸlerinin Anadolu’dan göçüÅŸ ve tekrar dönüÅŸ  maceralarını destanî bir üslupla dile getiren “Saltuk-name” adlı eser Ebü’l-Hayr-i Rumî tarafından Tokat yöresindeki  Sarı Saltuklu derviÅŸlerin anlatımlarına dayanarak  derlenmiÅŸtir[9].Sarı Saltuk’un Anadolu’ya dönen birçok halifeleriyle ÅŸahsen görüÅŸen ve onlarla hac yolculuÄŸu yapan Kâhta Kadısı Ä°bnü’s-Serrac ed-DimaÅŸkî onları Rufâî ve Kalender’i olarak nitelemektedir

Pervane Süleyman, Ä°bnü’l-Arabî’nin üvey oÄŸlu ve talebesi olan Sadru’d-din-i Konevî’nin en tanınmış talebelerini DaniÅŸmend Ä°li’ne götürmüÅŸ ve orada kendilerine medreseler inÅŸa ederek Muhyi’d-din Ä°bnü’1-Arabî’nin felsefesini (Ekberiyye denilen fikir hareketini) yaymaya ve yerleÅŸtirmeye çalışmıştır. Kutbu’d-din-i Åžirazî Kayseri’de, Saidü’d-din-i Fergânî Tokat’ta, Fahrü’d-din-i Irakî ile ilk "Fususu’l-Hikem" ÅŸarihi Müeyyedü’d-din-i Cendî Tokat ve Sinop’da, Pervane Süleyman’ın ve oÄŸlu Muhammed’in hizmetinde faaliyet gösteriyorlardı.[10] CacaoÄŸlu Nuru’d-din de KırÅŸehir yöresinde Mevlevî düÅŸünceyi hâkim kılmaya ve yerleÅŸtirmeye çalışıyordu.

Muinü’d-din Süleyman’ın, MoÄŸollar tarafından idam edilmesinden sonra (676-1278) DaniÅŸmend Ä°li’nde siyasî otorite boÅŸluÄŸu meydana gelmiÅŸti. Bu otorite boÅŸluÄŸundan bi’l-istifade belli merkezlerde Türkmen çevrelerin hem kültürel faaliyetlerini yoÄŸunlaÅŸtırdıkları, hem de siyasî bir mücadele baÅŸlattıkları görülmektedir. Yukarıda bahsini ettiÄŸimiz Emir Mübarizü’d-din Halifet Gazi’nin oÄŸul ve torunları (Halifet-zâdeler) da XIV. asrın ortalarına kadar iktidar mücadelelerini sürdürmüÅŸlerdir. Hacı Åžadgeldi’nin Amasya’yı zaptetmesinden sonra (1362) batıya Osmanlı topraklarına göçmüÅŸlerdir.[11]MoÄŸol iktidarına ve özellikle Pervane Muinü’d-din Süleyman’ın ağır baskılarına raÄŸmen DaniÅŸmend Ä°li, bu milli karakterini ve kültürel hüviyetini uzun süre muhafaza etmiÅŸtir. Osmanlılar zamanında Balıkesir ve çevresinde yoÄŸun olarak yaÅŸanan Ustuvanî Mehmed Efendi ve Ä°mam Birgivî’nin öncülük ettikleri “Kadı-zadeliler” hareketinin de DaniÅŸmendli Fukaha zihniyetinin yeniden gündeme gelmesi olduÄŸunu söylemek istiyorum. Zira DaniÅŸmend Ä°linden bu yöreye yönelen yoÄŸun göçler ve DaniÅŸmendli ruhunu devam ettiren Karesi OÄŸulları müteÅŸerri’ diyebileceÄŸimiz bu dinî anlayışın bu yöreye yerleÅŸmesini ve DaniÅŸmendli geleneÄŸinin devam etmesini saÄŸlamıştır.
“Ä°bnü’s-Serrac” diye ünlenen Muhammed b. Ali el-KureÅŸî, Kahta Kadısı iken 715 (l215) de kaleme aldığı “Tuffahu’l-ervah” adlı eserinde Åžeyh Yusuf b. Nebhan el-Eyluhî’den naklen ÅŸu bilgileri vermektedir: “Åžeyh Yusuf b. Nebhan el-Eyluhi bir defasında Türkmen bir taife ile karşılaÅŸtı. Bu taife sofîlere en muhalif ve munkir bir taifeydi. Bunun sebebi Türkmen fukahası olan DaniÅŸmendliler idi. Onlar sofilere son derece muhalif idiler. Onlarda hayırlı bir itikad yoktu. Bu konuda o kadar aşırı idiler ki, kâfirler dahi onların derecesinde olamaz. Bunlardan bir cemaatle karşılaÅŸtım. Bunlar her kim bir sofiye yarım ekmek verse kâfir olur diyorlardı.”[12] Bu bilgileri veren Yusuf b. Nebhan Kalenderî bir derviÅŸ olup, diplomat olarak Hulagu Han ile görüÅŸmüÅŸ bir kiÅŸidir. Anlattığı bu olay da Tokat ve çevresinde geçmiÅŸtir. Bu zatın anlattıklarından DaniÅŸmend Ä°lindeki Türkmenlerin Fıkıh kurallarına çok baÄŸlı ve Mu’tezili bir inançta oldukları anlaşılmaktadır. Ayrıca XIII. yüzyılda Anadolu’da halk arasında dilenerek geçinen ve tufeyli olan Kalenderi derviÅŸlere de muhalif oldukları, Ä°bnü’s-Serrac tarafından ifade edilmektedir.

d-DaniÅŸmendliler’in Millî Siyaseti
DaniÅŸmend OÄŸulları, gazilik mefkuresine, Türk kültürüne ve Türkmencilik ülküsüne büyük bir önem vermiÅŸler ve ülkelerinde bunu yerleÅŸtirmeye ve yaymaya çalışmışlardır. DaniÅŸmendoÄŸlu Melik Ahmed Gazi ve beraberindekilerin kahramanlıklarını dile getiren "DaniÅŸmend-nâme" adlı eser DaniÅŸmend Ä°li’ndeki kültürel anlayışın mahsûlü olduÄŸu gibi "Dede Korkut Hikâyeleri" de XIV. asırda gene bu yörede, Amasya’da derlenmiÅŸtir[13].MelhameciliÄŸin(Destan Kültürü) de DaniÅŸmend ilinde kuvvetli ve yaygın olduÄŸu ÄŸu görülmektedir. Bu yüzden Anadolu’da melhameye dair ilk eserler gene DaniÅŸmend Ä°linde kaleme alınmıştır. DaniÅŸmend OÄŸulları devrindeki bu kültürel politika sonucu, DaniÅŸmend ili belli bir kültürel yapıya sahip olmuÅŸtur. Selçuklular ve Osmanlılar zamanında da bu aslî karakterini muhafaza etmiÅŸtir.[14]
Amasyalı Hakîm Bereket adlı bir zat "Tuhfe-i Mubârizî" adlı eserinin önsözünde bildirdiÄŸine göre, bu eserini önce "Lubâbu’n-Nuhâb" adıyla Arapça olarak yazmış, sonra bunu "Tuhfe-i Mubârizî" adıyla Farsça’ya tercüme edip, Emir Mübarizü’d-din Halifet Gazî’ye sunmuÅŸtur. Halifet Gazî’nin, eseri çok beÄŸendiÄŸini ve bu eser eÄŸer Türkçe olarak yazılmış olsaydı çok deÄŸerli ve bulunmaz bir eser olacağını belirttiÄŸini, bir müddet sonra da onun emri üzerine bu eserini Türkçe’ye tercüme ettiÄŸini belirtmektedir.[15]
Bu Emir Mübarizü’d-din Halifet Gazi, Sultan I. Alâü’d-din Keykubâd’ın Amasya valisidir. Türbesi halen Amasya’dadır.[16] Amasya’da kurduÄŸu medresenin vakfiyesi 622 (1225) tarihlidir.[17] Bu Emir ve ecdadının "DaniÅŸmend-nâme"nin kahramanları arasında adlarının anılmış olması,[18] bu ailenin Türklük ülküsüne hizmet etmiÅŸ olmalarının ve hakim oldukları Amasya yöresinde, Türkmencilik hareketini ve Türk kültürünü himaye etmiÅŸ olmalarının sonucudur. DaniÅŸmend-nâme’nin bu emir ve ailesinin gayretleriyle yazılmış olduÄŸunu tahmin ediyoruz.
Görülüyor ki, Anadolu’da ilk olarak Türkçe eser yazma geleneÄŸi Amasya’da yani DaniÅŸmend Ä°li’nde baÅŸlamıştır. Hakîm Bereket, "Tuhfe-i Mubarizî" adlı eserinden sonra "Hülasa der Ä°lm-i Tıb" ve "Tabiat-nâme" adlarında iki Türkçe eser daha yazmıştır.[19] "Tabiat nâme"yi manzum olarak kaleme almıştır. Hiç ÅŸüphe yok ki, Türkmenlerin "UluÄŸ Sultan" diye andıkları I. Alâü’d-din Keykubâd’ın, Türk kültürü lehindeki kültürel politikasının te’sirleri, DaniÅŸmend Ä°li’nde daha etkili olmuÅŸtur.
Selçuklular zamanında Tokat ve Amasya yöresinde AhiliÄŸin de çok yaygın ve kuvvetli olduÄŸu fark edilmektedir. Bir süre önce yayınladığım Turhal ve çevresinde medfun bulunan evliyanın adları ve kurdukları tekke, zaviye gibi müesseseleri ile ilgili belgede[20] bu bölgede Türkmen ilim ve fikir adamlarının ne kadar güçlü olduklarını göstermektedir.[21] Anadolu’da ilk “Ahi Fütuvvet-namesi” de Tokatlı Nasırü’d-din Vaiz tarafından XIII(VII). Asrın sonlarında kaleme alınmıştır.

Sanıldığı gibi Anadolu’da Türkçe eser yazma geleneÄŸi Karaman OÄŸulları Devleti’nin Türkçe’yi resmi dil olarak ilan etmeleriyle baÅŸlamış deÄŸildir. Anadolu’da Türkçe eser yazma geleneÄŸi ilk olarak DaniÅŸmend Ä°li’nde ve DaniÅŸmend OÄŸulları’nın yarattığı fikrî ve kültürel ortamda yazılmaya baÅŸlanmıştır. Bugünkü bilgilerimize göre Anadolu toprağında te’lif edilen ilk Türkçe eser XIII. yüzyılın baÅŸlarında Amasya’da yani DaniÅŸmend Ä°li’nde Hakim Bereket tarafından kaleme alınan “Tuhfe-i Mübarızi” adlı tıp ilmine dair olan eserdir. Bu Hakim Bereket daha sonra gene tıp ilmine dair iki risale daha Türkçe olarak kaleme almıştır. Eserini DaniÅŸmendli emirlerden olan Tereken-ÅŸah’ın oÄŸlu Mübarizü’d-din Halifet Alp Gazi’ye sunmuÅŸtur.[22] Hakim Bereket DaniÅŸmendli geleneÄŸinden gelen bu Halifet Gazi’nin Türkçe eserler yazmayı teÅŸvik ettiÄŸini de kaydetmektedir.