BilindiÄŸi gibi Anadolu Selçukluları zamanında Farsça resmi dil olarak kullanılmıştır. Bunun sonucu olarak, bu dönemde te’lif edilen eserlerin büyük bir kısmı Farsça’dır. Bugüne kadar yaptığım kütüphane taramaları sonucunda, Anadolu Selçukluları zamanında yani 250 senelik zaman zarfında, 230 eser te’lif edilmiÅŸtir. Bu eserlerden 14 tanesinin yazarı meçhuldür.

Geriye kalan eserler 80 müellif tarafından te’lif edilmiÅŸtir. 145 eserin dili Farsça, 68 eser Arapça, 15 eser de Türkçe olarak kaleme alınmıştır. Birkaç eser de Süryanice ve Ermenice’dir. Bugünkü bilgilerimize göre Anadolu’da te’lif edilen ilk eser de Malazgirt Zaferi’nden 30 sene kadar sonra DaniÅŸmendoÄŸulları’nın Kayseri Dizdarı olan Ä°bnü’l Kemal Ä°lyas b. Ahmed’in yazdığı “KeÅŸfül – Akabe” adlı astronomiye dair Farsça eserdir. (1)    

      Türk kültür, edebiyat ve tarihine dair birçok meseleleri ilk olarak ortaya atan ve bu meseleler hakkında fikir serdeden, mütalaalarda bulunan rahmetli hocamız Fuad Köprülü’dür. Onun ortaya attığı meselelerden biri de Anadolu toprağında ilk Türkçe eserin ne zaman ve kim tarafından yazıldığı meselesidir. (2) Kendisinin bu konuda ki görüÅŸü de özet olarak ÅŸöyledir:  Fuad Köprülü, eski “Türk Yurdu” mecmualarında yayınladığı “Selçuklular Devrinde Anadolu Åžairleri” adlı yazılarından birinde, bu devirde yaÅŸayan Fakih Ahmed adlı bir ÅŸairi ve onun Türkçe olarak yazdığı “Çerh-name” adlı mesnevisini tanıtmaktadır. (3) Bu mesnevinin yazarı olan Fakih Ahmed’in, Mevlevi yazar Ahmed Eflaki’nin “Menakibü’l –arifin” adlı eserinde adı geçen ve 618(1221) yılında vefat edip, cenaze namazını Mevlana’nın kıldığı belirtilen zat (4) olduÄŸunu ileri sürmüÅŸtür. Ancak bu ÅŸairin Eflaki’nin belirttiÄŸi tarihte deÄŸil de yine Eflaki’nin bu zat hakkında verdiÄŸi bazı bilgilere dayanarak XIII. Asır ortalarına kadar yaÅŸamış olduÄŸuna hükmetmektedir. Fuat Köprülü bu tespitlerine dayanarak  Anadolu’da XIII. Asrın ilk yarısından itibaren Türkçe eserler yazılmaya baÅŸlandığını savunmuÅŸtur. Sayın hocam Hasibe MazıoÄŸlu’da 1974 (Ankara) yılında Fakih Ahmed’in “Evsafu Masacidi’ÅŸ Åžerife” adlı bir baÅŸka eserini yayınlamıştır.

      Vakıa Konya’daki Fakih Ahmed Türbesi’nin kapı alınlığındaki kitabe de “Seyyidü’l – meczubin” diye yasıflandırılan Fakih Ahmed’in 618(1221) de vefat ettiÄŸi kayıtlıdır. (5) Ahi Evren Åžeyh Nasirü’d – Din Mahmud, Sadrü’d – Din Konevi’ye yazdığı mektuplardan birinde bu Fakih Ahmed’den bahsettiÄŸi gibi(6) XIII: asrın ikinci yarısında kaleme alınan “Menakıb-i Åžeyh Evhadü’d – Din-i Kirmani” adlı eserde de Åžeyh Evhadü’d –Din el-Kirman’nin (635/1237) Konya’da ki mevzub ve mecnun bir halifesi olarak Fakih Ahmed’den söz edilmiÅŸtir. (7)

     1983 yılında Ä°stanbul’da düzenlenen Türkoloji Kongresi’ne sunduÄŸum “ XIII. Asırda YaÅŸayan Fakih Ahmed’ler” adlı bildirimde yukarıda bahsini ettiÄŸim Fakih Ahmed’in bütün kaynaklarda “Meczub” ve “Mecnun” bir derviÅŸ olarak tespit edildiÄŸini, böyle mevzub ve deliÅŸmen bir derviÅŸin düzenli ve müretteb bir eser yazmış olamayacağını belirttikten sonra “Çerh-name” ve “Evsafu Mesacid-i Åžerife” adlı iki eserin bu Fakih Ahmed’e ait olamayacağını savundum. Daha sonra 651(1253) de düzenlenen Celalü’d-Din karatay Medresesi Vakfiyesi’ne imza koyan ve Konya Sedirler Mahallesindeki Åžeyh-i Aliman adına inÅŸa edilen türbe kitabesinde adı geçen (8) baÅŸka bir Fakih Ahmed’in yaÅŸadığını, Mevlevi yazar Ahmed Eflaki’nin bu asırda Konya’da iki ayrı Fakih Ahmed’den habersiz olduÄŸu için bu zat hakkında ki bilgileri 618(1221) yılında ölen Hace Fakih Ahmed’e izafe ettiÄŸini (9) ve bu Fakih Ahmed’in 651 (1253) yılından sonra, Mevlana’dan önce öldüÄŸünü ifade ettim. Bu Fakih Ahmed’in, Mevlana’nın babası Baha Veled’in müridlerinden olduÄŸu anlaşılmaktadır. Mevlana’nın cenaze namazını kıldığı zat, iÅŸte bu ikinci Fakih Ahmed’dir. Bu bildirimde “Çerh-name” ile “Evsafu Mesacidi’ÅŸ Åžerife” adlı eserlerin bu ikinci Fakih Ahmed’e ait olabileceÄŸini savundum. Bu arada 746(1345) yılında Karaman’da vefat eden bir üçüncü Fakih Ahmed’den bahsederek (10) adı geçen iki eserin bu zata ait olabileceÄŸini de zayıf bir ihtimal olarak belirttim.

     Bu bildiriyi sunduÄŸum sırada salonda bulunan dilçi hocamız rahmetli Saadettin Buluç söz alarak özet olarak ÅŸunları söyledi: Vaktiyle kendisinin de bu iki eseri 618(1221) yılında ölen Fakîh Ahmed’e nispet ettiÄŸini fakat bu tebliÄŸin verdiÄŸi bilgiler ışığında bilgilerini yeniden deÄŸerlendirip, hafızasını yokladığını ve XIV. Asır dil özelliklerini göz önüne aldığını, sözü edilen iki mesnevi’yi Karamanlı Fakîh Ahmed’e hisbet etmenin daha doÄŸru olacağını ifade ettiler.

     Özet halinde verdiÄŸim bu baÅŸlangıç bilgilerden sonra yine rahmetli Fuad Köprülü’nün ortaya attığı meseleyi biraz deÄŸiÅŸtirerek ÅŸöyle ifade ediyorum: Anadolu’da Te’lif edilen bilinen en eski Türkçe eser hangisidir? Ne zaman ve kim tarafından te’lif edilmiÅŸtir? Ä°ÅŸte bildirim bu soruya cevap teÅŸkil edecektir.

      Bugün Konya Ä°zzet KoyunoÄŸlu Kütüphanesi, nr: 12049’da Hakim Bereket tarafından kaleme alınmış, tıp ilmine dair “Tuhfe-i Mübarizi” adlı Türkçe bir eser bulunmaktadır. Bu eseri, rahmetli Åžehabettin TekindaÄŸ, geniÅŸ bir tanıtımını yapmış, tarihi bir belge olarak deÄŸerlendirmiÅŸtir. (11) hakim Bereket eserinin önsözünde bildirdiÄŸine göre önce bu eseri “Lubabü’n-nuhab” adıyla Arapça olarak yazmış sonra bunu Tuhre-i Mübarizi adıyla Farsça’ya tercüme edip Emir Mübarüzi Din Halifet Gazi’ye sunmuÅŸtur. Halifet Gazi’nin eseri çok beÄŸendiÄŸini ve bu eser Türkçe olarak yazılmış olsaydı çok deÄŸerli ve bulunmaz bir eser olacağını belirttiÄŸini, bir müddet sonra da onun isteÄŸi üzerine bu eserini bu defa Türkçe’ye çevirdiÄŸini belirtmektedir. Hakim Bereket’in bu ifadelerinden bu dönemde Türkçe eserlerin çok nadir olarak mevcud olduÄŸunu, Halifet Gazi’nin de Türkçe eserlerin yazılmasına teÅŸvik ettiÄŸi anlaşılmaktadır. Bu teÅŸvikin sonucu olmalı ki, Hakim Bereket “Hülasa der Ä°lm-i Tb” adlı yine Türkçe bir eser yazarak Emir Halifet Gazi’ye sunmuÅŸtur. Bu eserde bahsini ettiÄŸim “Tuhfe-i Mübarizi” ile aynı cilt içinde bulunmaktadır. Yine aynı cilt içinde gıda teknolojisine dair “Tabiat-name” adında manzum(Mesnevi) Türkçe küçük bir eser bulunmaktadır. Gerçi bu eserin yazarına dair bir kayıt bulunmamaktadır. Ama gerek bu eserin Hakim Bereket’in diÄŸer iki eseri gibi tıbba dair ve bir cilt içinde bulunması, dilinin de çok eski olması bu eserin de Hakim Bereket’e ait olduÄŸunu düÅŸündürmektedir.       

    Hakim Bereket’i Türkçe eserler yazamaya teÅŸvik eden Emir Mübarüzi’d-Din Halifet Gazi, tanınan bir kiÅŸidir. Sultan I.Ä°zzü’d-Din Keykavus’un 1214 yılındaki Sinop Fethi’ne katılmış, Kuzey Sahilleri komutanı olmuÅŸ, I. Alâü’d-Din Keykubad zamanında Amasya ValiliÄŸi yapmış, bu sultanın Gürcistan’a sevk ettiÄŸi orduda o da bulunmuÅŸ ve bu seferde ÅŸehit düÅŸmüÅŸtür. (1232) Halifer Gazi 606(1209) yılında Amasya’da bir medrese yaptırmıştır. Bu medresenin vakfiyesi 622(1225) tarihli olup yakın zamanda Prof. Dr. Rafet Yınanç Bey, bu vakfiyenin metnini yayınlamıştır. (12)  Muhtemelen Hakim Bereket bu medresinin müderrisi idi. Halifet Gazi’nin Türbesi de bu medresenin yanı başındadır. Bu medrese ve türbe kısmen harap bir durumda günümüze gelmiÅŸtir. (13)

    Hakim Bereket’in burada bahsini ettiÄŸim eserlerinin Ä°zzet KoyunoÄŸlu Kütüphanesinde ki nüshalarının kapak sahifesinde Halifet Gazi hakkında tarihi deÄŸer çok yüksek bir kayıt bulunmaktadır. (14) Bu kayıttan Halifet Gazi’nin babasının adı Tuli, dedesinin adı TürkanÅŸah olarak geçmektedir. Halifet Gazi’nin baba ve dedesinin adları “Danışmend-nâme”nin kahramanları arasında geçmektedir.  

     Bu açıklamalardan sonra ÅŸunu demek istiyorum: Hakim Bereket sözünü ettiÄŸim eserleri Anadolu’da te’lif edilen bilinen en eski Türkçe eserlerdir. Haliyle Hakim Bereket hakkında hiçbir bilgimiz yoktur. Rahmetli Åžehabettin TekindaÄŸ, onun Harezmli olduÄŸu ihtimalini öne sürmektedir. (15)

     Yine Konya Ä°zzet Koy unoÄŸlu Kütüphanesi Nr: 2016’da kayıtlı XIII. Asır sonlarında te’lif edilen “Tercüme-i Menakıb-i Åžeyh. Evhadü’d  Din-i Kirmanî” adlı bir eser bulunmaktadır. Bu eserin mütercimi Gelibolu Muhyi’d – Din’dir. XV. yy’a ait olan bu tercümede Türkmen sofî Evhadü’d-Din’in “Olusar” redifli Türkçe-Farsça mülemma bir gazeli bulunmaktadır. Evhadî derviÅŸlerin bu ÅŸiiri koro halinde ilahî olarak terennüm ettikleri bildirilmektedir. Evhadü’d- Din-i Kirmanî 602(1205) ile 631(1233) yılları arasında Anadolu’da yaÅŸamıştır. (16) Bu takdirde bu Türkçe mülemma ÅŸiir de XIII. Asrın baÅŸlarına tarihlenmektedir. GörüldüÄŸü gibi bu ÅŸiir de Hakim Bereket’in eserleri ile aynı zamana rastlamaktadır.

    Netice olarak: görüyor ki, Anadolu’da Türkçe eserler yazma geleneÄŸi rahmetli Fuad Köprülü’nün iddia ettiÄŸi gibi XIII. Asrın ikinci yarısından itibaren deÄŸil, bu asrın baÅŸlarından itibaren baÅŸlamıştır. Bu geleneÄŸin DaniÅŸmend Ä°linde baÅŸladığı ortaya çıkmaktadır. DaniÅŸmendoÄŸulları’nın ülkelerinde Türkmencilik ülküsünü yerleÅŸtirme gayretleri bu yörelerde Türkçe eserler yazılmasına vesile teÅŸkil etmiÅŸtir. Bu hükmü verdikten sonra bununla baÄŸlantılı olarak iki konuya dikkatleri çekmek istiyorum.

    1. Atatürk Kültür Merkezi’nce 4-7 Eylül 1989 tarihinde düzenlenen Uluslar arası Osmanlı- öncesi Türk Kültürü Kongresi’ne sunduÄŸum bildiride de ifade ettiÄŸim gibi Anadolu Selçukluları zamanında te’lif edilen eserler kronolojik bir sıralamaya tabi tutulduÄŸunda Malazgirt Zaferi’ni takip eden ilk 150 yılda müsbet ilimlere ve felsefeye ilgi duyulduÄŸu, devlet adamlarının da, ilim adamlarını bu yönde teÅŸvik ettiklerini, bunun sonucu olarak bu ilk 150 sene içinde pozitif ilimler alanında eserler yazıldığı görülmektedir. Hakim Bereket’in de bir doktor olarak XIII. Asrın ilk çeyreÄŸi içinde tıp ilmine dair eserler vermiÅŸ olması bu görüÅŸümüzü kuvvetlendirmektedir. Bir süre önce yayınladığım Ä°bnü’l Kemal Ä°lyas b. Ahmed tarafından te’lif edilip DaniÅŸmendoÄŸlu Melik Ahmed Gazi’ye sunulan “KeÅŸfü’l-Akabe”nin yazarı Melik Ahmed Gazi’nin müsbet ilimleme ve felsefeye ilgi duyduÄŸunu, bu alanda çalışan ilim adamlarını himaye ettiÄŸini yazmaktadır. (17)

   2. Bir süre önce yayınladığım bir makalede Anadolu Selçukluları zamanında Anadolu’da  muhtelif kültürel çevrelerin oluÅŸtuÄŸunu, bu kültürel çevreler arasında sosyal ve siyasi rekabet ve mücadelelerin bulunduÄŸunu örnek vererek açıkladım. DaniÅŸmen Ä°linde ise Türk kültürüne ve Türkmencilik ülküsüne, Gazilik mefkuresine önem verildiÄŸini belirttim. Ä°ÅŸte burada DaniÅŸmend Ä°linde ve DaniÅŸmendli Umera soyundan gelen Emir Mübarizü’d-Din Halifet Gazi’nin ülkesinde Türkçe eserler yazılmasına önayak olduÄŸunu görüyoruz. Türk milli kültürüne dair ilk eserler de ilk önce DaniÅŸmend ilinde kaleme alınmıştır. DaniÅŸmendoÄŸlu Melik Ahmed Gazi’nin kahramanlıklarını destani bir üslupla anlatan “DaniÅŸmend-nâme”de XIII. Asır ortalarında yine DaniÅŸmend Ä°linde (Tokat’da) kaleme alınmıştır. (18) Türk milli kültürünün önemli kaynaklarından olan Dede Korkut Hikayeleri de XIV. Asır sonralarında yine DaniÅŸmend Ä°linde yani Amasya’da derlenmiÅŸtir. (19) XIV. Asır içinde bu yörede tıp ilmine dair bazı önemli eserler kaleme alınmıştır. (20) Bütün bunlar o bölgede yani DaniÅŸmend Ä°linde, DaniÅŸmendoÄŸulları zamanında kökleÅŸen kültürel ve ilmi geleneÄŸin devamıdır. P. Wittek, DaniÅŸmend Ä°lindeki bu kültürel geleneÄŸin Osmanlılar zamanında da uzun süre devam ettiÄŸini ifade etmektedir. (21)