Bu konuda Ä°slam edebiyatı ile Avrupa edebiyatı önemli farklılıklar gösterir. Bu farklılıkları son derece derin bir analiz ile dile getiren bir parçayı izahı ile beraber buraya alıyorum.[3] Åžöyle ki:

“Batı edebiyatı nefsanî arzu ve isteklerden doÄŸmuÅŸ; üstün zekâya (dehaya) dayanır. Hâlbuki olgun insanların yüce zevklerini okÅŸayan bir dil ve edebiyat, çocuksu bir algıya, ahlaksız bir karaktere sahip olan birine hoÅŸ gelmez; onu eÄŸlendirmez. Bundan dolayıdır ki; zevki aÅŸağı, sefih ve ÅŸehvanî bir hayat ile beslenen kiÅŸiler, ruhanî ve manevi zevkleri bilemezler.

Avrupa’dan bütün modern dünyaya sızmış olan bugünkü çaÄŸdaÅŸ edebiyat, romanlara dayandığı için yani yapay ve dünyevi olduÄŸu için Kur’anın saf hakikat olan yüksek edebî inceliklerini ve haÅŸmetli ifade üstünlüklerini göremez ve tadamaz. Dolayısıyla Avrupa edebiyatı Kur’an için mukayese ölçüsü olamaz. Çünkü edebiyat için üç alan vardır. Edebiyat bu üç alan içinde dolaşır; dışına çıkamaz: AÅŸk ve Güzellik, Kahramanlık ve Cesaret, Hakikat ve GerçekliÄŸin Gösterilmesi...

Bakın Avrupa edebiyatı kahramanlık konusunda hakperest davranmıyor. Ä°nsanların zalimlerini ve gaddarlarını alkışlıyor. Ä°nsanlara, güce tapının diye yanlış bir ilkeyi aşılıyor.

Güzellik ve aÅŸk noktasında hakiki güzelliÄŸi bilmiyor. Erotik bir zevki nefislere şırınga eder. Hakikati göstermek alanında kâinatı Ä°lahî bir sanat olarak göstermez. Varlığı ve hayatı, Ä°lahî rahmetin bir dekoru olarak görmez. Evreni bilinçsiz, sağır ve kör bir madde yığını olarak ele alır; bir daha bu bataklıktan çıkamıyor. Kalkıp insan gibi deÄŸerli bir varlığı, kendilerince bu çirkin ve absürt tabiata âşık ettiriyor. Materyalizmi ve maddi deÄŸerleri tek dayanak olarak gösteriyor; insanı öyle bir çökertiyor ki insan bir daha ayaÄŸa kalkamıyor. Bu gibi haletlerden doÄŸan insan sıkıntılarını kendi edebiyat ve eÄŸlenceleri ile teskin etmek ister. Fakat hakiki çıkış yolu gösteremiyor.

Ä°sterseniz bu parçanın geri kalan kısmını müellifin ÅŸiirsel üslubundan okuyalım:[4]                                                                                                                                                                                      

Tek bir ilacı bulmuÅŸ, o da romanlarıymış: Kitap gibi bir hayy-ı meyyit (canlandırılan ölü), sinema gibi bir müteharrik emvat: (Hareket eden ölüler.) Meyyit hayat veremez.

Hem tiyatro gibi tenasuhvari (reenkarne olmak gibi) mazi (geçmiÅŸ zaman) denilen geniÅŸ kabrin hortlakları gibi ÅŸu üç nevi romanlarıyla hiç de utanmaz.

BeÅŸerin aÄŸzına yalancı bir dil koymuÅŸ, hem insanın yüzüne fasık bir göz takmış, dünyaya bir alüfte fistanını giydirmiÅŸ, hüsn- ü mücerret (saf ve soyut güzelliÄŸi) tanımaz.

GüneÅŸi gösterirse, sarı saçlı güzel bir aktristi karie (okuyucuya) ihtar eder. Zahiren der: “Sefahet fenadır, insanlara yakışmaz.” Netice-i muzırrayı (zararlı sonucu) gösterir. Hâlbuki sefahete öyle müÅŸevvikane (teÅŸvik ederek) bir tasviri yapar ki, ağız suyu akıtır, akıl hâkim kalamaz.

Ä°ÅŸtihayı kabartır, hevesi tehyiç eder; (heyecanlandırır;) his daha söz dinlemez. Kur’andaki edebse (edebiyat ise) hevayı (keyfiliÄŸi) karıştırmaz.

Hakperestlik hissi, hüsn- ü mücerret aÅŸkı,

cemalperestlik zevki, hakikatperestlik ÅŸevki verir. Hem de aldatmaz.

Kâinata tabiat cihetinde bakmıyor. Belki bir sanat-ı Ä°lahi, bir sıbga-i Rahmani (Ä°lahî somut yansımalar) noktasında (çerçevesinde) bahseder; akılları ÅŸaşırtmaz. Marifet-i Sâniin (yüce sanatkâr olan Allah bilgisi) nurunu telkin eder, her ÅŸeyde ayetini (belgesini) gösterir.

Her ikisi rikkatli (acıklı) birer hüzün de veriyor; fakat birbirine benzemez:

Avrupazade edebse, fakdül-ahbaptan (dostların yokluÄŸundan) sahipsizlikten neÅŸ’et eden (ortaya çıkan) gamlı bir hüznü veriyor; ulvi hüznü veremez.

Zira sağır tabiat, hem de bir kör kuvvetten (enerjiden) mülhemane aldığı bir hiss-i hüzn-ü gamdar: (Üzüntü ve çöküntü duymaktır.) Âlemi bir vahÅŸetzar (yabanilik yayan bir alan olarak) tanır; baÅŸka çeÅŸit göstermez.

O surette gösterir, hem de mahzunu tutar, sahipsiz de olarak yabaniler içinde koyar, hiçbir ümit bırakmaz.

Kendine verdiÄŸi ÅŸu hiss-i heyecanla git gide ilhada (sapıklığa) kadar gider, ta’tile (tanrıyı devre dışı bırakmaya) kadar yol verir. Dönmesi müÅŸkül olur; belki daha dönemez.

Kur’anın edebi ise, öyle bir hüznü verir ki, âşıkane hüzündür, yetimane deÄŸildir. Firakul-ahbaptan (dostların ayrılışından) gelir; fakdül-ahbaptan gelmez.

Kâinatta nazarı, kör tabiat yerine, ÅŸuurlu, hem rahmetli bir sanat-ı Ä°lahi onun medar-ı bahsi. Tabiattan bahsetmez.

Kör kuvvetin (enerjinin) yerine, inayetli, hikmetli bir kudret-i Ä°lahi ona medar-ı beyan. Onun için, kâinat vahÅŸetzar suret giymez.

Belki muhatab-ı mahzunun nazarında oluyor bir cemiyet-i ahbap (dostlar derneÄŸi;) her tarafta tecavüp (iliÅŸki ve yardımlaÅŸma), her canipte tahabbüp (sevgi gösterisi) ona sıkıntı vermez.

Her köÅŸede istinas (tanışma ve huzur) o cemiyet içinde mahzunu vazediyor; bir hüzn-ü müÅŸtakane; bir hiss-i ulvî (yüce duygu) verir, gamlı bir hüznü vermez.

Ä°kisi birer ÅŸevki de verir. O yabanî edebin verdiÄŸi bir ÅŸevk ile nefis düÅŸer heyecana, heves olur münbasıt (kabarır;) ruha ferah veremez.

Kur’anın ÅŸevki ise, ruh düÅŸer heyecana, ÅŸevk-i maâlî (yüksek istekleri) verir. Ä°ÅŸte bu sırra binaen, Åžeriat-ı Ahmediye  (Ä°slam Hukuku) lehviyatı (anlamsız eÄŸlenceleri) istemez.

Bazı alât-ı levhi tahrim eder (yasak eder;) bir kısmı helal diye izin verir. Demek hüzn-ü Kur’anî veya ÅŸevk-i tenzili veren alet zarar vermez.

EÄŸer hüzn-ü yetimî (umutsuzluk ve karamsarlığı) veya ÅŸevk-i nefsanî verse, alet haramdır. DeÄŸiÅŸir eÅŸhasa göre; herkes birbirine benzemez.

5) Kur’anda Sanat Kavramı

Kur’anda sanat kelimesi ve bu kökten türemiÅŸ kelimelerin toplam sayısı 20 adettir. Fakat kelimelerin sayısından ziyade içinde geçtikleri ayet ve sure baÄŸlamları çok önemli bir bakış açısını insana veriyor; bu kavram hakkında.

Ä°çlerinde bu kelime ve türevlerinin geçtiÄŸi bütün ayetleri gözden geçirdiÄŸimizde az da olsa birbirinden farklı altı manada kullanıldığını görüyoruz. EÄŸer ayet, cümle ve surenin dizayn ve baÄŸlamlarına dikkat edersek..

Birincisi, Ä°slam sanatının mahiyetini ve temel dayanaklarını bize anlatan Ankebut suresi 45. ayettir. Åžöyle ki:

“Kâinatın temel bilinç yasalarından sana vahiy olunan kısımları oku. Namazı tam olarak kıl. Çünkü namaz aşırılıklardan ve çok iÄŸrenç olan geri kalışlardan insanı alıkoyar. (Yani namaz dengedir.) Fakat sonsuzluÄŸu ve edebiyatı idrak etmek (zikir) demek olan Allah bilgisi bundan daha önemlidir. Hiç ÅŸüphesiz Allah, yaptığınız sanatı (yani bir sanat olan hayat tarzınızı) çok iyi biliyor.”

Bu ayette beÅŸ cümle var. Ä°lk dördü Ä°slam’ın hayat ve sanat anlayışını dile getiriyor. BeÅŸinci cümle ise bunları özetliyor. Åžöyle ki:

1. Cümle, düzen ve yasayı (kitabı) vahyi (destana dökülen bilinci) ve bunları anlayarak okumayı gösteriyor. 2. Cümle, namazı ikame etmeyi; denge ve entegrasyonu dile getiriyor. 3. Cümle, aşırılıkların ve geri kalışların önünü kesiyor.

[Bu deÄŸerlerin güzellikle saÄŸlıklı bir hayat ve sanat için ne kadar önemli olduÄŸunu iÅŸten anlayan herkes bilir.]

4. Cümle, sonsuzluÄŸu ve soyut manevi varlığı gösteriyor. Ki bu iki mesele sanatın ruhu ve aklıdırlar.

Ä°kinci grup ayetler, zalim ve mazlumların sanat ve hayat anlayışını gösterir. Åžöyle ki:

“Bereketli kıldığımız yeryüzünün doÄŸularını ve batılarını, zayıf bırakılan millete miras bıraktık. Sabrettikleri için Beni Ä°sraile (dindar-medeni millete) olan Ä°lahî vaad tamamlandı. Firavunun bütün medeniyeti, sanayisi, milleti ve yükselttikleri binalar yerle bir oldu.” (Araf, 137)

“Siz her tarafa anlamsız bina ve heykeller yapıyorsunuz. Dünyada ebedî kalacak imiÅŸsiniz gibi özene bezene lüks evler ve yapıtlar yapıyorsunuz.” (Åžuara, 128-129)

Üçüncü kısım ayetlerde, sanat kelimesi hile manasında kullanılmıştır. Åžöyle ki:

“Onların çoÄŸunu, kötü davranışlarda, düÅŸmanlıklarda ve haram yemede yarıştıklarını görüyorsun. Neden manevi eÄŸitim almış mürÅŸidler (Rabbaniler) ve âlimler (ahbar) onları bu yanlış iÅŸlerden alıkoymuyorlar. Allah bunların yaptığı bu iÅŸi (yaptıkları bu sanatı) çok iyi biliyor.” (Maide, 62-63)

[Evet, Medine’de Yahudi ve münafıkların yaptıkları hileler çok ince ayar ve özen istediÄŸi için ayet onların yaptıklarına sanat diyor.]

“Bir köy vardı; güven ve huzur içinde idi. Sabah akÅŸam rızıkları onlara geliyordu. Fakat onlar, bunu Allahtan bilmeyip (haram ve helal demeden) hile yapmaya baÅŸladılar. Nankörlük ettiler. Allah da bu yaptıkları sanat yüzünden onlara korku ve açlığı tattırdı.” (Nahl, 112)

Dördüncüsü, Nur suresi, 30. ayettir. Burada Kur’an sanat kavramını olumsuz manada karşı cinse kur yapma ve çıplaklığı (erotizmi) teÅŸvik etme manasında kullanmıştır. Åžöyle ki:

“Müslümanlara de ki: Gözlerini haramdan sakınsınlar, cinselliklerini korusunlar. Bu onlar için daha nezih ve daha temizdir. Hiç ÅŸüphesiz Allah, bu alanda yanlış yapanların sanatından çok iyi haberdardır.”

Bu sanat kavramının beÅŸinci kullanılışı, Allah’ın özenerek yaptığı yaratılış manasındadır. Åžöyle ki:

“Sen daÄŸları görüyorsun; onları donuk ve durgun sanıyorsun. Hâlbuki onlar bulutlar gibi hareket halindedirler. Bu durum, her ÅŸeyi saÄŸlam yapan Allah’ın sanatıdır. Hiç ÅŸüphesiz Allah yaptıklarınızı biliyor.” (Neml, 88)

Altıncısı: Kur’an bazen bütün bir hayatı ve bir süreci sanat sayıyor. Åžöyle ki:

“Ey Musa, nefsim (somut tecellilerim) için seni ve bu hayatını özenerek (sanatlı olarak) seçtim.” (Taha, 41)

“Ey Musa, senin üzerine kendimden özel bir sevgi bıraktım ki benim gözetimim (sanatım) altında güzel bir hayat ve sanat ortaya çıksın.” (Taha, 39)

6) Çağımızda Öne Çıkan Sanat ve Kültür Yapısı

Sanat, insanın ikiz kardeÅŸi olduÄŸundan; düÅŸünen, inanan, düzenli bir hayat yaÅŸayan insanlar var oldukça elbette güzel sanatlar var olacaktır. Fakat hayatı ve varoluÅŸu süsleyen bu güzel meslek, çağımızda diÄŸer çaÄŸlarda olmayan 6-7 hastalık kapmıştır. Åžöyle ki:

1) Yazının başında deÄŸindiÄŸimiz gibi; sanat özenerek ve itina ile yapılan bir iÅŸtir. Dolayısıyla önemli bir içeriÄŸi ve manası olmalı. Fakat çağımızda birçok kitap, film ve müzik ürünleri, estetik ve mana yüklü olması gerekirken, uyarma ve ajitasyon dışında bir fonksiyon taşımıyor.

2) Çağımızdaki sanatların çoÄŸu ya abartı ve aşırılık içeriyor veya yetersiz ve bodurdur. Mesela; korku iÅŸleyen filmler, hayatta ve gerçek durumda olandan belki on kat daha fazla korku veriyorlar. Ayrıca korkudan kurtulmanın çaresini de göstermiyorlar. Yaptıkları tek ÅŸey insandaki korku damarını fazlaca ajite etmek; bu sayede yarı ölmüÅŸlük sayılan durgunluÄŸu gidermektir.

AÅŸk ve sevgiyi iÅŸleyen film ve kitaplar yine öyle; aşırı bir erotizm ile o durgun insanları ÅŸaşırtıyorlar. Bunlar bilmiyorlar ki ajitasyon da durgunluk gibi bir çeÅŸit ölümdür. Ä°sraf ve tükeniÅŸtir.

3) Çağımızda dinler hayatta aktif olmadıkları için sanat ve edebiyat çeÅŸitleri içinde en fazla raÄŸbet gören sürrealist çeÅŸittir. Maalesef bu edebiyat, insanı realiteden ve hayattan koparan, onu havalandıran, bir yaprak gibi onu her tarafa savuran bir ÅŸeydir. Evet, sürrealist sanat ve edebiyat, insanı akıldan ve gerçeklikten koparan kurnazca bir tuzaktır. Evet, din de sürrealist edebiyat da insana sonsuzluk duygusunu hissettiriyor. Fakat din doÄŸanın, insanın ve toplumun gerçek manada bir parçası iken belki kendisi iken; sürrealist edebiyatın doÄŸallıkla ve bilimsel kanunlar ile hiçbir iliÅŸkisi yoktur. DoÄŸa ve varlığın yapısına tamamen aykırıdır.

4) Çağımızda Nihilist felsefeler çok egemen oldukları için her ÅŸey, dolayısıyla varlık da hayat da aÅŸk da güzellik de anlamsız kaldıklarından; absürtlük ve anlamsızlık, sanata ve edebiyata diÄŸer çaÄŸlara oranla daha çok yansımıştır.

Bazı dinî metinlerde hamd ve istiÄŸfar beraber zikrediliyor. Hamdın manası: Sistem, hayat ve kâinat mükemmeldir. Ä°stiÄŸfarın manası: Var olan eksik ve kusurlar, insandan kaynaklanıyor. Onun için insan bağışlanma dilemeli. Maalesef bu varlık algısı bugün yok. Dolayısıyla hedonizmden baÅŸka insanın elinde hiçbir deÄŸer kalmıyor ki; o deÄŸerler sanata ve sahneye yansıtılsın.

5) Gerçek sanatın içeriÄŸi soyuttur ve hedef konusu sonsuzluÄŸu hissettirmektir. Çağımızda materyalizm ve teknoloji (fabrikasyon) egemen olduÄŸundan, soyutluk ve sonsuzluk manaları kaybolmuÅŸtur. Evet, karanlık ve aydınlığın zıtlığı gibi, materyalizm felsefesi ve hayat tarzı ile teknoloji ve fabrikasyon, insana nefes aldıran, sonsuz ve soyut deÄŸerlere zıttırlar.

6) Bazı Fransız düÅŸünürler, sanattaki bu soyut ve sonsuz boyut kaybolmasın diye; Sanat, sanat içindir; sanatta onu kirletecek baÅŸka bir amaç ve çıkar beklentisi olmamalı, demiÅŸlerdi. Maalesef bu prensip bugün yanlış kullanılıyor. Nitekim Fransızların o güzel sözünden; Sanat, sanat içindir; onda mana ve içerik olmamalı; olursa uyarma özelliÄŸi gider. Çünkü bazen çılgınlık ve absürt hareketler dahi sanat olabilir, yeter ki kitleleri ajite edebilsin, ÅŸeklindeki bir manayı anlıyorlar.

Yazımızı bir fıkra ile bitiriyoruz: 1970’li yıllarda sol blok kendi aralarında Deniz Ticaret BirliÄŸini kuruyor. Sonra Sovyetler BirliÄŸi, sınırında deniz olmayan Çekoslovakya gibi ülkeler bu birlikte olmamalı, diye teklif veriyor. Çekoslovakya ise, Ruslara karşı Ama sizde de kültür ve adalet olmadığı halde Rusya Devletinde Kültür ve Adalet Bakanlıkları var, diyerek cevap veriyor..

1. 1. 2015

Bahaeddin SaÄŸlam