New York

Devlet Bakanı Mehmet Aydın, ABD'deki temaslarının son gününde, 1800'lü yılların sonunda ABD'ye gelen ilk Türkler'in New York'taki mezarlığını ziyaret etti. New York'a ilk giden Türk ise Ali AÄŸa isminde bir Malatyalı.

Aydın, mezarlığı ortaya çıkaran ''Amerika'da Ä°lk Türk Göçmenler: 1860-1921'' projesini yürütenlere de teÅŸekkür etti.  

Türkler'e ait 250'ye yakın mezarın bulunduÄŸu New York'a baÄŸlı Lynbrook'taki Rockville Mezarlığı'nı ziyaret eden Aydın, ABD'ye kadar gelmiÅŸ Türk-Müslüman göçmenleri, ''Osmanlı havuzundan birer damla''ya benzetti. 

Aydın, ''Bu Türk göçmenler, ülkelerine dönme umutları kalmayınca kendilerine bir yer bulmaya çalışmışlar. Tabii o dönemde dönmek bugünkü kadar kolay deÄŸildi. Bu yüzden bu insanlarla yeniden buluÅŸmamız neredeyse bir asrı buldu. Biz Türkiye'nin güzel günlerinde yaşıyoruz. Onların yaÅŸadığı Türkiye ile büyüyen, güzelleÅŸen bir Türkiye'de yaÅŸamak bambaÅŸka ÅŸeyler'' dedi.

''Buraya ilk gelen Türkler'den birinin mezar taşında, 'Bir Türk olarak geldim, hep bunun gururuyla yaÅŸadım' yazıyor olması gerçekten göz yaÅŸartıcı'' diyen Aydın, ÅŸöyle konuÅŸtu:  

''Dil bilmeyen, eÄŸitimleri kısıtlı bu insanların o dönemde New York'ta ayakta kalıp tutunabilmeleri, bugün burada doktora yapmak kadar önemli. Ä°ÅŸ bulabilmek için bazıları isimlerinin önüne bir yabancı isim de koymak durumunda kalmış. Ama hep Türk gibi yaÅŸamışlar ve ahiretleri için de kendilerine bir mekan hazırlamışlar.  

Bu Türk göçmenlerin adeta kendileri burada ama ruhları hep Türkiye'de olmuÅŸ. Ancak, maalesef bunların çocukları ya da torunlarıyla ilgili pek bilgimiz yok. Bu projenin baÅŸlatılma sebebi de bu. Bir millet, ancak tarihi ve kültürü ile vardır. Dolayısıyla, bu projeye emeÄŸi geçenleri tebrik ediyorum. Bu mezarlığa sanatımızı, kültürümüzü yansıtan bir anıt-çeÅŸme yapılması, özellikle buradaki yeni nesiller için çok önemli.''     

Emekli Tümgeneral Rıza KüçükoÄŸlu'nun koordinatörlüÄŸünde Ege Üniversitesi'nden Prof. Dr. Sedat DiÅŸçi'nin yürüttüÄŸü ''Amerika'da Ä°lk Türk Göçmenler: 1860-1921'' konulu proje kapsamında yapılan araÅŸtırmalarda, ABD'ye gelen ilk Türkler'e ait Detroit'te beÅŸ, New York'ta ise bir mezarlık tespit edildi.  

Türkler'in ilk olarak 1860-1920 yılları arasında ABD'nin çektiÄŸi göç dalgası sırasında bu ülkeye geldiklerini kaydeden emekli Tümgeneral KüçükoÄŸlu, bunların iÅŸ bulmak amacıyla gelip, sonra dönemeyince burada evlenen, bazılarının da bekar olarak hayatını sürdüren insanlardan oluÅŸtuÄŸunu kaydetti.  

Bu dönemde Osmanlı tebasından yaklaşık 1 milyon 200 bin kiÅŸinin ABD'ye ve Amerika kıtasının deÄŸiÅŸik yerlerine geldiÄŸini ifade eden  KüçükoÄŸlu, bu insanların yüzde 15'inin Müslüman ve Türk olduÄŸunu kaydetti.  

KüçükoÄŸlu, ÅŸunları söyledi:  

''Prof. Dr. Sedat DiÅŸçi, bu dönemde 60 bin civarında Türk ya da Müslüman'ın ABD'ye geldiÄŸini tespit etti. Ancak, gelen Osmanlı tebasının Müslüman kısmının 150 bin kadar olduÄŸu tahmin ediliyor. Bu ciddi bir rakam. Åžayet bunların çocuklarına, torunlarına ulaşılırsa, ABD'de ciddi bir Türk kimliÄŸi ortaya çıkabilir.  

ÖrneÄŸin, Irak'taki harekatı komuta eden merkez komutanı Orgeneral Abizaid'in dedesi de Lübnan'dan gelen bir Osmanlı vatandaşı. Biz ÅŸimdi bu insanları bölge bölge, mezar mezar dolaşıyoruz. Prof. DiÅŸçi, bunları bir belgesel haline getirmeye çalışıyor. Üniversitelerde sempozyumlar ve derneklerle ortak etkinlikler yapılıyor. 

Bilimsel düzeyde araÅŸtırılan bu konu, zaman içinde televizyon filmleri ve belgeseli haline de getirilecek.''Bu konuda ilk anıtı, bir hatıra çeÅŸmesi olarak, ABD'ye ilk gelen Türkler'e ait bir mezarlıkta, Detroit'teki Ford fabrikasında o dönemde çalışan insanların anısına diktiklerini bildiren KüçükoÄŸlu, ''Gerekli izinler alınabilirse, Koç ailesi ile Amerikan Ford Firması'nın katkılarıyla, Detroit'in merkezinde de 15 Eylül 2004'te bir anıt dikilecek. Türk Hars BirliÄŸi'nin New York'ta bulunan Türk mezarlığı için, Cumhuriyetin bu yıl kutlanacak 81. yıldönümü dolayısıyla 29 Ekim'de bir anıt-çeÅŸme dikeceÄŸiz'' dedi.     

TÜRK HARS BÄ°RLİĞİ    

DiÅŸçi de, New York'ta 1930'larda kurulan Türk Hars BirliÄŸi'nin  daha önce Osmanlı Teavün adı altında faaliyet gösterdiÄŸini belirterek, ÅŸunları söyledi:  

''Yüzyılın baÅŸlarında, Manhattan civarında yaÅŸayan Türkler yoksulluk içindeydi ve haklarını aramayı bilmiyorlardı. Birinci Dünya Savaşı baÅŸlayınca, burada kalıp öleceklerini düÅŸünerek çok büyük bir endiÅŸeye kapıldılar. O sırada Sabiha Sertel gibi Columbia'da okuyan bazı Türk öÄŸrenciler vardı. Bunlar kahvehanelerde bir araya geldiler. Sabiha Sertel Ä°ngilizce bildiÄŸi için, Türkler'in mezarlık arzusunu New York belediye baÅŸkanına iletti ve New York belediye baÅŸkanı aracılığıyla, bu mezarlık Müslümanlar için satın alındı.  

 Önce Osmanlı Teavünü (yardımlaÅŸması), daha sonra da Türk Teavünü olarak örgütlenen Türkler, Mustafa Kemal Atatürk'ün 1923 yılında Dr. Fuat'ı ABD'ye göndermesi üzerine, 8 Nisan 1923'te bir kurultay yaptılar. Burada bir Öksüzler Vakfı kuruldu. Daha sonra ismi Hars BirliÄŸi olarak belirlendi. Örgüt için 1930'larda Hars BirliÄŸi ismi kullanılmasına raÄŸmen, daha sonra bu Turkish Welfare Association ya daTurkish Orphan's Association adını aldı. Herkes, Hars BirliÄŸi'nin 1950'den itibaren baÅŸladığını zannediyor, ancak kökeninin daha gerilere dayandığı, çalışmalarımız sonucunda ortaya çıktı.''  

Osmanlı vatandaÅŸlarının ABD'ye göçünün 1860'larda baÅŸladığını belirten DiÅŸçi, ÅŸöyle konuÅŸtu:  

''Göçün baÅŸta gelen sebebi, ekonomik. Ancak, Rus savaÅŸlarından kaçanlar da var. Bunlar, 5-10 yıl çalışıp ülkelerine geri dönmeyi amaçlamışlar. Ä°nsanlar özellikle 1860'lı yıllardan itibaren hep Amerika'ya geliyor. Güney Amerika'da tarım alanlarında da çalışıyorlar. O tarihlerde ABD'de bir sanayi patlaması var. Tabii buna bir iÅŸgücü gerekiyor. Bu iÅŸgücü ihtiyacını ilk olarak Ermeniler misyonerlerden duyuyor ve çok sayıda Ermeni, kalkıp ABD'ye geliyor. Türkler de buraya gelmenin yollarını Ermeniler'den öÄŸreniyorlar.''     

    

''Prof Dr. Kemal Karpat'ın araÅŸtırmalarına ve yazdığı iki makaledeki rakamlara göre, 1 milyon 200 bin kiÅŸilik bir Osmanlı tebası gelmiÅŸ. Bunların yüzde 15'i Türk ve Müslüman'dır'' diyen DiÅŸçi, projenin hikayesini de ÅŸöyle anlattı:  

 ''Osmanlı'nın Hıristiyan ya da baÅŸka dinlerden tebası olup da ABD'ye gelenlerle ilgili birçok çalışma var. Biz de (neden Müslüman veTürk olup da ABD'ye gelenler hakkında çalışma yapılmıyor?) deyip bir Amerikalı meslektaşım olan Cleveland'daki Case Western Reserve University'den Prof. John Graboswski ile bu çalışmayı baÅŸlattık. Kütüphanelerde Ermeni ya da Yahudi göçlerine dair raflar dolusu kitap olmasına raÄŸmen, Türkler'in göçüne dair tek bir kaynak göremeyince, 1999 yılında baÅŸlattığımız bu araÅŸtırmaların çok büyük bir proje olduÄŸunu gördük. 2002 Mayıs ayında ise 'Amerika'da Ä°lk Türk Göçmenler:1860-1921' projesini resmen baÅŸlattık.''  

 Bu konuda anı hatıra tarzı yazılmış ilk kitabın, babası bir Harputlu olan Frank Ahmed tarafından yazıldığını kaydeden Prof. DiÅŸçi,''2000 yılında Salem'de ilk Türk mezarlığını tespit ettik. En yoÄŸun ÅŸekilde Detroit'te çalıştık. Burada tespit ettiÄŸimiz 5 mezarlığın üçünde ön çalışma yaptık. Bu üç mezarlıkta 500 ile 1000 arası mezar tespit ettik. Fark büyük çünkü bazı mezarların taşı bulunmuyor'' diye konuÅŸtu.     

NEW YORK'A Ä°LK GÄ°DEN TÜRK, MALATYALI     

Hars BirliÄŸi Genel Sekreteri Orhan KurtuluÅŸ'un verdiÄŸi bilgilere göre, Türkler için mezarlık yeri satın alan Hars BirliÄŸi, ilk olarak Türk kültürünü korumak, Türkler arasında dayanışma ve din hizmetlerini yürütmek gibi amaçlarla 1933 yılında kurulmuÅŸ. New York'a ilk giden Türk ise Ali AÄŸa isminde bir Malatyalı.  

Ancak, Ali AÄŸa daha sonra Pennsylvania'ya yerleÅŸmiÅŸ. Hars BirliÄŸi'nin kurulmasına önayak olan kiÅŸi ise Cumhuriyet döneminde Elaziz'den (Elazığ) gelmiÅŸ olan Mehmet AÄŸa olmuÅŸ. 1928'de düzenlenen bir toplantıya 500 civarında Türk katılmış ve bu toplantıya Mustafa Kemal Atatürk de bir telgraf göndermiÅŸ. 

KurtuluÅŸ'a göre, o dönemde göçmen yasaları kolaylıklar tanıdığı için daha fazla insan gelmeye baÅŸlamış. 1940'tan sonra daha çok Trabzon ve Rize civarından denizcilikle uÄŸraÅŸanlar gelmiÅŸ. Bunların bazıları Amerika'da evlenmiÅŸ. Bazıları çocuklarına Türk kültürünü aşılamış, bazısı ise bunu baÅŸaramamış.  

Hars BirliÄŸi tarafından 1968 yılında Queens'te Atatürk ilkokulu kurulmuÅŸ ancak okul 1976'da kapanmış. Bir ara tamamen kendisi de kapanan Hars BirliÄŸi, 2003 yılında yeniden canlandırılmış. Hars BirliÄŸi'nin bugünkü baÅŸkanlığını, birliÄŸe 1954 yılında üye olan Hamit Demirkan yapıyor.    (aa)