“Güzel hallere ve huylara sahip olma ve utanılacak hareketlerden sakınma, her hususta haddini bilip, sınırı gözetme hâli” olarak tarif edilmeye çalışılan, “iyi ahlak, incelik terbiye manalarıyla” özetleyebileceÄŸimiz, günlük yaÅŸantımızda en fazla muhtaç olduÄŸumuz, toplumsal yansımalarının her fert tarafından mutlaka hissedildiÄŸi davranış biçimine “edep” denir.

Edep hakkında söylenen kıymetli sözleri paylaÅŸarak konumuza devam edelim;
“ÂdemoÄŸlunun edepten nasibi yok ise insan deÄŸildir. ÂdemoÄŸlu ile hayvan arasındaki fark budur. Gözünü aç ve gör ki bütün Allahü teâlânın kelâmının manası, âyet âyet edebden ibârettir.” (Åžems-i Tebrîzî)
“Ä°nsanlar edebe ilimden çok daha fazla muhtaçtır.” (Abdullah bin Menâzil)
“En büyük edep, ilâhî hududu muhafaza etmek, gözetmek, Allahü teâlânın emirlerine uymak, yasaklarından sakınmaktır.” (Abdülhakîm-i Arvâsî)
“Din büyüklerinin yolu baÅŸtan sona edebdir.” (Ä°mâm-ı Rabbânî)
“Bir kimsenin edepli olması, iyi kalplilik ve akıllılık alâmetidir.” (Sırrîy-i Sekatî)
“Kul için güzel edepten daha iyi mertebe görmedim. Çünkü aklın hayatı edebdir. Ä°nsan edep ile dünya ve ahirette yüksek derecelere kavuÅŸur.” (Ebû Osman Hîrî)
“Edep ehli edepten hâli olmaz, Edepsiz ilim öÄŸrenen âlim olmaz.” (M.Sıddîk bin Saîd)

Ä°nsanı, diÄŸer canlılardan ayıran en belirgin özellik, akıl ve hayâdır. Çünkü insan, ancak bu iki meziyetiyle güzel ahlak ve edep sahibi bir kiÅŸiliÄŸe kavuÅŸur. DoÄŸuÅŸtan insanda var olan utanma hissi, onu, kendiliÄŸinden bazı tedbirler almaya sevk eder. Nitekim en ilkel toplumlarda insanların, aÄŸaç yapraklarından elde ettikleri veya bitki liflerinden ördükleri parçalarla örtünmeleri, bunun açık bir delilidir. Böyle bir his, akıl ve imanla birleÅŸince, o zaman, çoÄŸunluÄŸun benimsediÄŸi ahlak ve edep kuralları, daha belirgin bir biçimde ortaya çıkar, Helak olur.

Peygamber Efendimiz Ä°bn Mace'de geçen bir hadis–i ÅŸeriflerinde ÅŸöyle buyurur:
"Allah bir kulunu helak etmek isterse ondan hayasını alır. Hayası alındığında onu hep uÄŸursuz bulursun. Onu hep böyle bulduÄŸunda emanet duygusunu da yitirir. Yitirince onu hep hain olarak görürsün. Onu bu halde görünce merhamet duygusunu da kaybeder. O bu hale düÅŸünce onu kovulmuÅŸ bir halde bulursun.
En son onu öyle bir halde görürsün ki Ä°slam halkası artık onun boynundan alınmıştır."

Edeb, nefsi gerektiÄŸi ÅŸekilde terbiye etmek ve güzel ahlâk ile süslemektir. Edep, insanın mutlak bir fazilet kaynağıdır. Cennet’teki makamlara, amel ve edeple ulaşıldığını da her zaman hatırlamak gerekir. Tasavvuf ehli ise edebi, ''Ma-fevkini (üstündekini) çok görmemek; ma-dununu (aÅŸağısındakini) tahkir etmemek, herkesi haliyle hoÅŸ görüp Halik’ın hatırı için mahlûka merhamet edip sevmektir'' ÅŸeklinde tarif ederler.

Gönüller sultanı Mevlana edep konusunda ÅŸunu söyler. “Efendi bil ki insanın tenindeki can edeptir. Ä°nsanoÄŸlunun göz ve kalp nuru edeptir. Âdem bir ulvi âlemdir süfliden deÄŸil bu dönen kümbetin hem dönmesi hem de revnak ve ziyneti edeptir. Åžeytanın başına ayağına koymak istersen gözünü iyi aç ÅŸeytanın canını çıkaran edeptir. Ä°nsanoÄŸlu eÄŸer edepten yoksun ise o insan deÄŸildir. Zira insanoÄŸlu ile hayvan arasındaki fark edeptir. Aç gözlerini bak Allah kelamı olan Kur‘an ayet ayet edeptir. Akıldan sordum: iman nedir? Akıl kalp kulağına iman edeptir dedi.”

Milli ÅŸairimiz Mehmet Akif’in;“Ne hüsrandır ki kızarmak bilmiyor çehren, Bırak tahsili evladım, sen önce hayâ öÄŸren..."  mısralarında bahsettiÄŸi gibi ilimden önce edep gereklidir. Edebi bilmeyen biri tonlarca kitap okusa, sayısız diploma alsa ne fayda! SorumluluÄŸunun, kendi acizliÄŸinin ve “Mutlak Varlığın” farkında olmayan, bu gezegene öylesine fırlatılmış gibi başıboÅŸ dolaÅŸan(!),doÄŸru ve yanlışın ayrımını yapamayan  bir neslin yetiÅŸmesine çanak tutanlar, bunun hesabını elbet bir gün vereceklerdir.

Divanı Kebir’de sık sık edep kavramına yer veren Mevlana ÅŸöyle der: AdemoÄŸlunun eÄŸer edepten nasibi yoksa adem deÄŸildir, AdemoÄŸluyla hayvan arasındaki fark edeptir, Gözünü aç da bak cümle Kelamullah’a, Kuran’ın bütün ayetlerinin manası edepten ibarettir.

Hak aşığı Yunus Emre’de ÅŸöyle der :
Ehli diller arasında aradım, kıldım talep.
Her hüner makbul imiÅŸ, illa edep illa edep.
“Ä°lim meclislerinde aradım, kıldım talep, Ä°lim geride kaldı ille edep ille edep”

Sözün özü ; “Memleketler parasızlıktan deÄŸil, ahlâksızlıktan çökerler.” (Çiçero) Ülkenin gidiÅŸatını beÄŸenmeyenler sorunu yanlış yerde arıyor. Yenilik ahlâksızlığa göz yummak deÄŸil, saÄŸlam bireyler yetiÅŸtirip ülkenin maddi manevi kalkınmasını saÄŸlamaktır.  ÇaÄŸ kapatıp, çaÄŸ açan Fatih’in torunları, bugün ilimde kendini geliÅŸtireceÄŸine, boÅŸ safsatalara kafa yoruyor. Sonuç ortada; olduÄŸu yerde sayan ( hatta daha da gerileyen), kaosa sürüklenen bir ülke!

Birbirimize duyacağımız saygının ve toplumsal huzurun saÄŸlanmasının da tezahürü, edeple alakalıdır. ÖÄŸleyse; bütün evliyanın edebe davet eden sözleriyle konumuzu bitirelim; “edep yahu”
                                                                                                  Eyüp BEYHAN