Necmettin EVCÄ°
      Geçenlerde yeni kurulan üniversitelerimizden birine ‘Kâtip Çelebi’ ismi verildi. Ä°zleyenlerin bildiÄŸi üzre,  sözüm ona kimi ilerici takımı, akıllara ziyan gerekçelerle bu isme karşı geldiler. Bu isim bir bilim kurumuna yakışmazmış. Niçin? Çünkü Kâtip Çelebi yüzyıllar önce yaÅŸamış bir Osmanlı mollası imiÅŸ. Bunun yerine önerilen isimlerin hemen hiç birinin ilimle, bilimle ilgileri yoktu. Bu da ayrı bir trajikomik durumdu. DüÅŸündüm; acaba karşı çıkanlar Kâtip Çelebi’yi ne kadar biliyorlardı? Nicedir yazayım diyordum. Kısmet bugüne imiÅŸ.

17. yüzyılda yaÅŸamış Kâtip Çelebi, sanıldığı gibi sadece islâmi ilimlere yoÄŸunlaÅŸmış bir ÅŸahsiyet deÄŸildir. Pozitif bilimlerle daha fazla uÄŸraÅŸmıştır. Haritacılığı geliÅŸtirmiÅŸ, haritalar çizmiÅŸ. Döneminin toplumsal yapısını incelemiÅŸ, ileriye dönük öneriler getirmiÅŸ. O, döneminin en aydın, yenilikçi düÅŸünürüdür. Duraklama döneminde, toplumun ve siyasal iÅŸleyiÅŸin tıkanıklığını önceden görmüÅŸ, bunları analiz ederek, çözüm yollarını göstermiÅŸtir. Uzun asırlardır daraldığını gördüÄŸü entelektüel ufku geniÅŸletmeye çalışan az sayıda Osmanlı aydın ve bilim adamlarından biridir. Bütün gücü ile yaÅŸadığı çağın sorunlarına çözümler üretmek istemiÅŸtir. Dünyayı bir bütün olarak algılamaya çalışmasının doÄŸal sonucu olarak, yeryüzünde cereyan eden beÅŸeri olayları da birbiriyle iliÅŸkilendirerek, yani güçlü bir diyalektik kurarak, anlamaya çalışmıştır. Bu anlamda Çelebi, bütüncül düÅŸünceyi elden bırakmamıştır. Batıda ticaret ve üretim faaliyetleri, ardından keÅŸif ve icatlarla baÅŸlayan yeni modern dönemi erken algılamış, isabetli analizler yapmış, tedbirler geliÅŸtirmiÅŸtir.

Osmanlı modernleÅŸmesi Kâtip Çelebi ile ortaya çıkmıştır dense yeridir. GeliÅŸtirdikleri ilmi ve fikri çalışmaları yakından izleyecek kadar batıyı bilen bir zattır. Batıyı birincil kaynakları ile dolaysız araÅŸtırmıştır. Kâtip Çelebi’nin batının bilimsel kaynaklarını kullanan ilk Osmanlı aydını olması tespiti, neredeyse konuyu araÅŸtıranların birleÅŸtiÄŸi ortak kanaattir. Yaptığı sentezler ve çözümlemeler; ona, uluslararası haklı bir ün kazandırdığı için, ölümünden kısa bir zaman sonra, yazdığı bütün kitaplar, batı dillerine çevrildi. Yaptığı çalışmalar batı dillerine çevrilen son Osmanlı âlim ve düÅŸünürlerindendir.  Kâtip Çelebi böyle bir deÄŸerdir. Kimilerinin farkında olmadığı bu deÄŸer, bilim dünyasında evrensel bir üne sahiptir. Bu bakımdan Kâtip Çelebi, aslında yöresel sınırları aÅŸmış bir bilim ve düÅŸünce adamıdır. Her biri ayrı kıymette onlarca eseri vardır.

Son zamanlarda kültür Bakanlığı prestij eserlerinden biri üstada ayrıldı. AraÅŸtıranlar çok ilginç verilerle karşılaÅŸacaklardır. Ben burada onun baÅŸka yayınevinin bastığı bir eserinden bir alıntıyı sizlerle paylaÅŸacağım. Asırlar önce sahip olduÄŸu geniÅŸ ufkundan dimağımıza yansıyan ışıkla, dünyamızın aydınlanacağından kuÅŸku duymuyorum.

Kâtip Çelebi rum Suresinin 32. ayetine istinaden, dini düÅŸünce bile olsa onun taassuba dönüÅŸtürülmesinin ancak kâfirlere has bir tutum olduÄŸunu belirttikten sonra ÅŸöyle yazar: “Ve bunlardan kimi akıllıdır. Bu ihtilafın hikmetini inceden inceye düÅŸünüp anlar, altında nice maslahatlar bulur. Ve kimsenin mesleÄŸine ve meÅŸrebine dahil ve taarruz eylemez. EÄŸer kendi din anlayışı gereÄŸince bu iÅŸ kötü ise, kalbinden inkâr ile iktifa eder.

Kimi de ahmaktır. Ä°htilaftaki hikmeti bilmez. Bütün halk bir mezhepte ve bir meÅŸrepte olsun diye ve mümkün olmayan ÅŸeyler tasavvur eder. Din iÅŸlerinde, gereksiz kavga yasak iken, müdahale ve taarruz derdine düÅŸüp, insanlar arasında yerleÅŸip karar bulan iÅŸleri kaldırmaya çalışır. Halbuki bu mümkün deÄŸildir. Beyhude yere zahmet çeker. Åžimdi, basiret ehli olanlar için gerekli olan ÅŸudur: Ä°nsanlığın ayrılmaz bir vasfı olan ictimai ve medeni hikmetin icab ettiÄŸi ÅŸeyleri öÄŸrenenler, halkın sınıf sınıf bölünmelerine, her kısmın hal ve durumlarına vakıf olalar” (Kâtip Çelebi, Mizânu’l-hak fi ihtiyâril-ehak –Ä°slâmda Tenkid ve Tartışma Usulü, s.46, SadeleÅŸtirenler: Süleyman UludaÄŸ, Mustafa Kara, Marifet Yay. Ä°st.1990)

Daha sonra akıllı insanların dünyayı ve diÄŸer toplumları iyi etüd etmelerini ve izlemelerini tavsiye eder. Bu kitap 1656 yılında yazıldı.

Kâtip Çelebi’nin söylediÄŸi çok açık. “Ä°nsanları tektipleÅŸtirmeye çalışmak ahmaklıktır. Bu ahmaklığı sürdüremezsiniz. Ä°nsanların özgür tercihlerini sınırlamayınız. Farklılıkları imkâna dönüÅŸtürünüz ve onları iyi anlamaya çalışınız” diyor. Bu sözlere bakıp kimin ilerici, veya gerici olduÄŸunu düÅŸününüz. Kimin engin bir bakışa, kimin dar kafaya sahip olduÄŸunu anlayın.

Özellikle, insanları kendi ideolojik dayatmaları ile hizaya sokmak isteyen tektipleÅŸtirmeye doyumsuz ilericilerin dikkatine takdimimdir.