RUH, NEFÄ°SLER VE CAN                                                           
                                                                                Halit Özdüzen*
                                                                                AraÅŸtırmacı- Yazar      
          Semavi dinlerin düÅŸünce literatüründe çoÄŸu kez ruh ve nefis ,”can”la aynı kategoride deÄŸer-lendirilmiÅŸtir, bu tanımlamada Ä°slam öncesi ilk çaÄŸ Yunan Okulu ve büyük ölçüde Eflatun’un ortaya attığı görüÅŸlerin etkisi bulunmaktadır. Ä°slam’ın (hicretin) ikinci yüzyılından itibaren bazı felsefeci  ve kelam alimleri  o ekolün  etkisinde  kalarak, Ä°slam kültüründe “ruh eÅŸittir can” görüÅŸünün  kökleÅŸmesini saÄŸlamışlardır.  Klasik Yunan Okuluna dayanarak geliÅŸtirilen materyalist düÅŸüncede ise : “Tanrı” kavramı, ruh ve can dolayısıyla ölüm sonrası yaÅŸam reddedilmiÅŸtir.

       Günümüz terminolojisinde ruh : ” Bir kimsenin zihinsel, ruhsal etkinliÄŸinin ve bilinç hallerinin merkezi, o kimsenin gerçek benliÄŸini oluÅŸturan, zihinsel, ahlaksal ve duygusal yetilerin tümü” olarak tanımlanmaktadır.(1) Materyalist düÅŸünceden esinlenerek geliÅŸtirilen bu betimleme ile, beyin ve onun bazı fonksiyon ve türevleri tanımlanmış olup, öÄŸretinin semavi dinlerin ruh kavramı ile  ilgisi yoktur.

        Vücudu yöneten beynin iÅŸlevini devam ettirebilmesi için zengin mineral, protein gibi yüksek besin deÄŸerleri içeren bol oksijenli kan ve yaÅŸam enerjisi olan “Can”a ihtiyaç vardır.  Beyne yaÅŸam saÄŸlayan can, beynin ürettiÄŸi enerjiyle beslendiÄŸi gibi, ruhtan aldığı enerjiyi de beyne ileterek, zekâyı olgunlaÅŸtırıp insanı hayvandan ayıran fonksiyonel yapıya eriÅŸmesini saÄŸlamaktadır. Ruh ve can,  enerji boyutunda beyinle iliÅŸki ve etkileÅŸim içerisindedir; fakat ruh ve onun türevi olan nefis, can ve bedenden bağımsız bir fonksiyonel yapıya sahiptir. 

         Ä°nsan madde ve mana sentezinden meydana gelmiÅŸ özgün bir varlık olarak, can, ruh/nefis,  akıl ve sezgileri ile yaÅŸamını sürdürmektedir. Akıl bir yandan dünyayı algılayıp, maddi çevreye uyum saÄŸlamaya yönelik imkânları hazırlarken, diÄŸer yandan, eÅŸyanın asli cevherini  ve Rabbinin  varlıkları yaratış hikmetini düÅŸünerek, O’na ÅŸükrünü sergilemeye çalışmaktadır! Sezgi, sevgi, merhamet gibi ulvi ve erdemli duygular ruhu güçlendirirken; kin-nefret, kıskançlık, haset, cimrilik gibi süfli (çirkin) arzular da, nefsanî yapıyı oluÅŸturmaktadır. Ulvi duygularında insani yön ağır basarken, biyolojik fonksiyon ve süfli duygularda hayvani yapı hâkimdir. Bir baÅŸka deyiÅŸle, insan varlığının bir bölümü hayvani dürtüler, diÄŸer bölümü insani deÄŸerlerle bezenmiÅŸtir. Ruh ve ondan etkilenen rahmani akıl, merhamet, özveri, cömertlik gibi ulvi ve erdemli duygulardan kaynaklanan eylemleriyle maveraya (uzaklara) yönelirken,  nefis ve onu yansıtan akıl ise dünyevi kuÅŸkularıyla,  dünya ortamının ÅŸartlarına uyum saÄŸlayacak ÅŸekilde pozisyon almaktadır. Kur’an’da nefis hakkında ÅŸöyle denilmektedir: “Nefse ve onu düzgün bir biçimde ÅŸekillendirip ona kötülük duygusunu ve takvasını (kötülükten sakınma yeteneÄŸini) ilham edene and olsun ki, nefsini arındıran kurtuluÅŸa ermiÅŸtir. Onu kötülüklere gömüp kirleten kimse de ziyana uÄŸramıştır.” (Åžems 91/7-10)

      Can, varlıklara bilinç ve ÅŸuur vererek,  onları yönlendiren çevre ortamına göre hayatta kalma ve nesillerini devam ettirme mekanizmaları geliÅŸtirerek, yaÅŸamsal iÅŸlevlerini gerçekleÅŸtiren enerji ( nur) olarak tanımlanabilir. Can, beynin ölümü sonrasında bedenden ayrılarak,  varlıklara hayat veren  sonsuz Hay/Can Enerjisine katılmaktadır. Ruh ve nefis    “can”dan çok daha özgün  bir varlık olduÄŸundan, etkisini enerji boyutunda beyin ve akıl yoluyla  vücudun tamamında göstermekte ve bedene ihtiyaç duymadan bağımsız olarak da yaÅŸamını sürdürebilmektedir.  Derin uyku ve narkoz altındaki ameliyat sırasında ruh bedenden ayrılıp çıkarken, can yaÅŸam  görevini  devam ettirmektedir.  Genel anesteziyle ameliyat geçiren bir çok hasta  operasyon sonrasında, doktoruna ve çevresine kendi ameliyatını seyrettiÄŸini anlattığı bilinen ve yaÅŸanan gerçeklerdendir.  Kur’an’da  “insanların ruhunun uykularında alındığı ölümlerine hükmedilenlerin alıkonularak diÄŸerlerinin  ecellerinin  sonuna kadar bırakıldığı” bildirilmektedir. (Bk. Zümer 39/42) Hz. Muhammed(S.A.S.)  bir Hadisi Åžerifinde uyku sırasındaki yaÅŸamı anlatırken ÅŸöyle buyurmaktadır: ”Ben Rabbimin katında gecelerim, O bana yedirir içirir.” (2)

      Aslında tüm varlıklarda kendine özgün can/enerji bulunduÄŸu günümüz bilim ve tekniÄŸiyle anlaşılmış olmasına raÄŸmen,  öÄŸretide varlıklar canlı ve cansız olarak iki bölüme ayrılarak incelenmektedir;  klasik eÄŸitimde bir varlığın canlı sayılabilmesi için doÄŸum, geliÅŸme ve ölümü ölçüt alınmaktadır. Bitki, hayvan ve onların yapı taÅŸları olan hücrelerde  can olduÄŸu  halde,  ruh / nefis bulunmamaktadır. Ruh ve onun maddi aleme yakın olan boyutundaki nefis ,sadece insana özgüdür. Cenin ana rahminde teÅŸekküle baÅŸladığından itibaren canlıdır; ancak ruh belirli bir süre sonunda  Allah’ın izniyle ona  iletilmektedir. Bu nedenle taşıdığı ulvi varlık sebebiyle hayvandan ayrılmaktadır. EÄŸer ruh iletilmemiÅŸ olsaydı o da hayvan olarak doÄŸup-yaÅŸayıp, ölecekti!…. 

     YaÅŸam süresi dolan insanın  canını ölüm meleÄŸi alıp ruhunu Rabbine yönlendirmektedir. De ki: “Sizin için görevlendirilen ölüm meleÄŸi canınızı alacak, sonra Rabbinize döndürüleceksiniz” ( Secde 32/9)  Böylece canı maddi alemin melekutundaki  Yüce Allah’ın Hayy  isminin mazharı olan can enerjisi ile birleÅŸirken ,ruhu  ya da nefsi, fizik ötesi yaÅŸama doÄŸru ilk adımlarını atmaktadır.(3) 

         RUHLARIN YARATILIÅžI 
         Ä°slami terminolojide ruh ve nefis kavramının Kur’anda ve Peygamber Efendimizin ha-dislerinde yer aldığı gibi, geçmiÅŸ peygamberlere inen semavi kitaplarda geçtiÄŸi de bilinmektedir. Kur’an-ı Kerim’de ruh hakkında ayrıntılı  bilgi verilmemiÅŸ olduÄŸundan, kelam alimleri ve felsefeciler mahiyeti konusunda akıl yürütürken, gönlü  ilhama açık ve hikmet bilgisine sahip zatların bir kısmı bu konuyu sır olarak saklayıp, çok yakın gördükleri  hikmet ehliyle paylaÅŸmışlardır.
     

       Ruhlar aleminde Ruhlar  Yüce Allah (C.C.)’la kullar arasında geçen  ve genel ismiyle “ Elestü biatı” olarak adlandırılan akit, Kur’an-ı  Kerimde ÅŸöyle anlatılır : ”Hani (ezelde) Rabbin Adem oÄŸullarının, bellerinden  zürriyetlerini alıp onları öz benliklerine ÅŸahitler tutarak sormuÅŸtu ‘ Rabbiniz deÄŸil miyim ?’ Onlar: Rabbimizsin buna tanıklık ederiz’ demiÅŸlerdi. Kıyamet günü biz bundan habersizdik dememeniz içindir.” (Â’raf 7/ 172)  Bir diÄŸer ayette de  peygamberlerin ruhundan diÄŸer peygamberler için alınan sözden bahsedilmektedir.  “Allah peygamberlerden ÅŸöyle söz almıştı. ‘Bakın size kitap ve hikmet verdim. Ä°mdi yanınızda bulunanı doÄŸrulayıcı bir peygamber geldiÄŸinde ona muhakkak inanacak ve ona mutlaka yardım edeceksiniz demiÅŸtik. ‘Kabul ettik’ dediler. O halde ÅŸahit olun, ben de sizinle beraber ÅŸahit olanlardanım.’ dedi. Artık kim biatından sonra dönerse, onlar fasıklardır.” (Âl-i Ä°mrân 3/ 8l, 82)

          Ä°nsanın yaradılışını Kur’an’da anlatılırken: “ Ki O, yarattığı her ÅŸeyi en güzel yapan ve insanı yaratmaya bir çamurdan baÅŸlayandır. Sonra onun soyunu  bir öz sudan, deÄŸersiz bir sudan yarattı. Sonra onu, düzeltip bir biçime soktu ve ona ruhundan üfledi” (Secde 32/7-8-9) Hani Rabbin meleklere demiÅŸti ki: "Ben çamurdan bir insan yaratmaktayım." "Onu tesviye edip, düzeltip de ona ruhumdan üfledim mi derhal ona secdeye kapanın." (Sad 38/71-72)  Ayette geçen “ Ruhundan üfledi” sözüyle  Rebbü’l Aleminin, Adem’e ve onun soyuna  iletilen ruhun kendi ruhu olduÄŸu belirtilmektedir.Nitekim melekler, kendisine iletilen ulvi  ruhu taşıyan  Adem’e tazim secdesi yaparak onun yüceliÄŸini kabul etmiÅŸlerdir.  Çünkü Adem’in Ruhu, Rebbü’l Aleminin  zat ve sıfatlarının tümünden yaratılırken, melekler bir veya birkaç sıfatının nurundan yaratılmışlardır. Ademin soyundan gelenler Yüce Allah’ın Ruhunu taşımaktadır!... O  nedenle Adem  (A.S.)  Rabbinin öÄŸretisiyle isimlerinin tamamını sayabilmiÅŸtir. Yine insanın  ana rahminde yaratılışının ayrıntılı olarak anlatıldığı Mümin’un Suresinin  14. Ayetinde biyolojik yaratışı takiben“ Sonra bir baÅŸka yaratılışla onu inÅŸa ettik.” denilerek,   insanın ruhi  yaratılışına  deÄŸinilmiÅŸtir.

        Sır, iÅŸte bu noktada  baÅŸlamaktadır: “ Allah’ın  ruhu varsa, bedeninin de olacağı, böyle bir konuyu düÅŸünmenin bile ÅŸirk olduÄŸu” ortaya atılmıştır. Bu nedenle,” ayeti mecaz olarak ele almanın daha doÄŸru olacağı” fikrini savunanlar olduÄŸu gibi, batini yorumlar getirip  yanlışa saparak,“ Hüvve ,Hüvve” (O, O’dur) diyecek kadar ileri gidenler de olmuÅŸtur!... Ä°ÅŸin doÄŸrusu yüce Kur’an’ın  Ä°hlas  suresinde bildirilmektedir. “De ki : O, Allah (eÅŸsiz) birdir. Allah, Samed’dir. ( her ÅŸey O’na muhtaç olduÄŸu halde O hiç kimseye  ve herhangi bir ÅŸeye ihtiyacı olmayandır.) O, doÄŸurmamıştır  ve doÄŸrulmamıştır. Ve hiçbir ÅŸey O’nun dengi deÄŸildir.” ( 112/1-4)
     
         Hz. Adem ( A.S.)  ve O’nun soyundan  gelenlerin Adem’liÄŸi hak edebilmeleri,  nefislerden arınarak “Adem” gibi saflaÅŸması sonrasında, ruhuna Yüce Allah’ın (C.C.) zati ve sıfatlarıyla tecelli etmesine baÄŸlıdır!...