üniversitelilik gözü ile incelemek istedim. Kısa süreliÄŸine 2009 AÄŸustos 24-31 tarihleri arasında katıldığım 16 Bitki Besleme Konferansı sırasında bir kaç kez ziyaret etiÄŸim California Davis üniversitesini tanımak için üniversitedeki birçok insana sorduÄŸum sorulara aldığım cevaplar ve kendi gözlemlerimi sizler ile paylaÅŸmak istedim.  Umarım ülkemiz üniversiteleri için yararlı bir gözlem olmuÅŸtur.

Davis küçük bir üniversite kasabası. Kasabanın nüfusu 34 bin, 20 bini öÄŸrenci diÄŸerleri üniversite hizmetinde çalışan hoca ve diÄŸer ilgililer. Pahalı olduÄŸu için de fakir fukara bu bölgede yaÅŸamıyor. Genelde gördüÄŸüm dünyadaki geliÅŸmiÅŸ üniversiteler büyük kentlerin esi olmadan kendi küçük kasaba alanında derin araÅŸtırma yapmaktadır. Davis kasabası çok büyütülmüyor. Yeni tek binaya izin verilmiyor, yeni bir ÅŸey yapılacaksa da eskisi yıkılır yerine yapılıyormuÅŸ.

Üniversite de bu baÄŸlamda korumaya alınmış, yapınsın bozulmasına izin verilmiyor. Kampus temiz içeride gürültü yok. ÖÄŸrencilerin araba yarışı ve motosiklet yarışı hiç yok. Üniversite kampusuna araba ile girmek yasak. Hocaların dahi arabası ile üniversiteye girmesi yasak. Ancak resmi iÅŸler ve bir ÅŸeyin taşınması için kapı açılıyor. Üniversitenin içinde çok sayıda üniversitenin otobüsü var. ÖÄŸrenciler kullanıyor. Parasız olarak öÄŸrenciler taşınıyor. Hocalar da bedava servisten yararlanabiliyor. Mütevazı bisiklet aracı öÄŸrenci ve öÄŸretim üyesinin hizmetinde her yerde en çok bulunan atmosferi ve çevreyi kirletmeyen ulaşım aracı. Üniversitenin rektörü dahi bisikleti ile geliyor. Arabası bile varsa dışarıda park parasını ödediÄŸi yere park edip iÅŸine gidiyormuÅŸ. Bizdeki gibi Mercedes veya benzeri sınıfta lük makam arabaları yoktur. Hocaların lojmanı yok. Rektörün lojmanı yok. Herkes gibi rektör de sıradan bir bilim insanı olarak iÅŸine bisikleti ile geliyor, dersi olduÄŸunda dersine gidiyor. Korumasız ve korkusuz üniversitede tek başına gezebiliyormuÅŸ. Üniversitenin etrafındaki park alanlarında park parasının önceden ödediyseniz yeriniz var.

Üniversite kampusu ihtiyaca uygun olarak inÅŸa edilmiÅŸ yer yer yeni birimler ekleniyor ancak belili bir mastır planına göre yapılıyormuÅŸ.

Üniversitenin kitap satış yeri öÄŸrencilerin bütün ihtiyaçlarını karşılayacak ÅŸekilde düzenlenmiÅŸ. Ders notları, birinci, ikinci el kitaplar, diÄŸer zorunlu giderler yanında üniversitenin marka ürünleri satılıyor. Üniversite kitap satış yerinin yakınında birkaç dükkân hariç bizdekine benzer her bölümün altında bir kantin, üniversitenin her köÅŸesinde derme çatma kafe benzeri yiyecek içecek satan bir yer görmedim. Üniversitenin en büyük özelliÄŸi kütüphanesidir. Ä°çeriye giren çıkan koltuklarının altında kitap olan öÄŸrenciler. Kütüphanede ne kadar kitap olduÄŸunu soramadım. Ancak kısa sürede gördüÄŸüm hatırı sayılır sayıda ülkemizde hiçbir kütüphanede görmediÄŸim kadar kitap vardı.  DoÄŸaldır ki baÅŸarılı bir üniversite ancak yayın ile ayakta durabilir. Yoksa okumadan, çalışmadan her halde bu düzeyde saygınlık göremezdi.

 Davis'i gezerken kısa süre içinde üniversiteyi tanımaya ve çalışma sitemini öÄŸrenmeye çalıştım. Yolda karşılaÅŸtığım bazı öÄŸrencilere hem bir adres sormak hem de yazın ne yaptıklarını sordum. Yaz okuluna gidiyorlar. Åžaka yollu sizde mi tembellerdensiniz dedim. Yok, biz bir an önce bitirmek istiyoruz. Bizdeki gibi dersi veremeyen veya baÅŸarısız olup yeniden dersi alarak geçen deÄŸil tam tersine çalışkan ve bir an önce mezun olmak isteyen öÄŸrenciler derse geliyor. ÖÄŸrenciler genel lise baÅŸarısı ve diÄŸer sınav sonuçlarına göre üniversiteye alınıyor. Son derece zor bir okul. Her gelenin mezun olduÄŸu, kalanların devreye yakınlarını ve yetkilileri soktukları bir durum hiç deÄŸil. ÖÄŸrenciler lisansta iyi yetiÅŸtikleri gibi sosyal olarak da öÄŸrenciler sosyal projelerde yer alalara sosyalleÅŸiyorlar. Lisansüstü ve doktora eÄŸitimi daha seçici. Dünyanın her tarafından öÄŸrenciler baÅŸvuruyor, Referans ve mezuniyet notu, bizdeki ALES benzeri sınavdan aldıkları not önemseniyor. Ancak herkesi de almıyorlar. Alınacak öÄŸrenciler profesörler kurulunda tek tek deÄŸerlendiriliyor. Öz geçmiÅŸleri, aldıkları dersler, mezun oldukları üniversite ve fakülte uzun uzun araÅŸtırılıyor. Kongre baÅŸkanı tarafından görevlendirilen ve bize kampusu gezdiren Meksikalı öÄŸrenci doktoraya kabul edilirken ayrıca hocası tarafından önerilen koÅŸul üç adet birinci sınıf dergide yayın yapmakmış. Onun için de geceli gündüzlü çalışmak zorundayım diyor. Gerçekten öÄŸrenciler ders çalışmaktan başını kaldırmıyorlar. Bizde öÄŸrenci olmak ile karşılaÅŸtırdığımda arada daÄŸlar kadar fark var.

Üniversitenin yaklaşık 3000 öÄŸretim üyesi varmış: tabii post-doc ve diÄŸer yüksek lisanslı araÅŸtırıcılar harç. Davis üniversitesi bilimsel olarak çok güçlü bir kadroya sahip. Davis öÄŸrenci alımından tutun da akademisyen alımına kadar çok seçicidirler. ÖÄŸrenci de öÄŸretim üyesi de inanılmaz ölçüde çalışıyorlar. Zamanında Davis’te bulunan ve çalışkan bir Profesör hocam oradan bana yazdığı bir mektupta “burada profesörler bizden kat ve kat daha fazla çalışıyorlar” dediÄŸini hatırlıyorum.

Akademik aÅŸma tamamen rekabete dayalı. Birinci koÅŸul kendi üniversitesinde Doktorasını almış kiÅŸiyi almıyor. Kendi eÅŸdeÄŸerindeki bir üniversitede doktora yapmış, birkaç post-dok deneyimi olmuÅŸ ve hatırı sayılır sayıda makalesi olan, proje üretmiÅŸ kiÅŸi üniversiteye yine dosya üzerinden rekabet ile alınmaktadır. Kelimenin tam anlamı ile en iyiyi almaya çalışıyorlar. Mutlaka akademisyen olarak alınacak kiÅŸi bölüme ve ilgili fakülteye bir seminer ile o güne kadar yaptığı bilimsel çalışmalarını ve geleceÄŸe iliÅŸkin ön görülerini uzun uzun anlatır. Seminere katılan profesörler kurulu ve diÄŸer ilgililerin görüÅŸü ile kiÅŸinin üniversiteye bizdeki Yar. Doç kadrosuna alınması saÄŸlanıyor. Yakın geçmiÅŸe kadar Davis'te post-dok yapmış bir arkadaşım çok baÅŸarılı olmasına raÄŸmen ve de çok sayıda birinci sınıf yayını ve patenti olmasına raÄŸmen üniversitede kadro bulamadığı için devlet kurumlarında çalışmaya geçmiÅŸ.

Profesör olmak gerçekten çok zor muÅŸ. Çünkü maaşı önemli ölçüde artıyor. Adayın hazırladığı dosya ülke içinde ve dışında o konuda en iyi 10 bağımsız kiÅŸiye gönderilmektedir. Bizdeki gibi hemen arkasında telefonlar veya iyi çocuktur sözlerinin burada bilinmediÄŸi belirtiliyor.

Profesör Amerika’da ayrı bir kategoride kabul ediliyor. Üniversite senatosu ağırlıklı olarak seçilmiÅŸ profesörler kurulundan oluÅŸuyor. Profesörlerin çok güçlü oldukları ve yayın sayısı yönünden çok çok ileride oldukları biliniyor. Gerçekten her biri kendi çapında yetenek ve bilgileri ile gerek yayınları ve gerekse verdikleri konferanslardan anlaşılıyor. Birinci sınıf dergilerdeki yayın sayısı, atıf alma durumu, üniversiteye kazandırdığı proje, getirdiÄŸi para, yetiÅŸtirdiÄŸi öÄŸrenci, kitap ve veya kitap bölümü önemsenen ölçütlerdir. Uluslararası konferanslarda CU Davis üniversitesinden gelen konuÅŸmacıların hep ilgi ile dinlendiklerini biliyorum. Davis’teki profesörler ile kendi durumumu karşılaÅŸtırdığımda yardımcı doçent bile olamayacağım görülüyor. Emekli hocaları o kadar kendilerini bilime vermiÅŸler halen normal birer araÅŸtırmacı gibi düzenli çalışıyorlar. Bizim alanda çalışan dünyaca ünü ve makalelerinin impact faktörü 83 olan Emanuel Epstein yaşı 90’nın üzerinde olmasına raÄŸmen halen her gün bisiklet ile üniversiteye geldiÄŸi ve araÅŸtırma yaptığını belirtiler. Kendisi ile Bitki besleme kongresi nedeniyle tanışma ve konuÅŸma fırsatı buldum.

Her yıl öÄŸretim üyeleri bağımız bir komisyon tarafından iç akreditasyon niteliÄŸinde dersleri dinlenerek not alıyorlar. ÖÄŸrenci deÄŸerlendirmesi kadar üniversite içinden ve üniversite dışından gelen denetçiler hocanın ders anlatma ÅŸekli, kullandığı teknikler ve öÄŸrenci merkezli olup olmadığını denetliyor. Hangi hocanın ne zaman denetleneceÄŸi de bilinmiyormuÅŸ. Her öÄŸretim üyesi her yıl çalışmalarını raporla bölüm baÅŸkanına iletiyor. Bölüm baÅŸkanı hocayı odasına çağırmıyor. Kendisi veya seçtiÄŸi bir heyet hoca ile 2 saat görüÅŸerek hoca hakkında kendi raporunu belirtiyor.

Üniversitede herkesin bizde ki gibi bir sabit maaşı var. Üzerine kiÅŸinin üniversite ile yaptığı anlaÅŸma ve her yılkı baÅŸarı durumuna göre kimsenin çok telaffuz etmediÄŸi farklı maaşı bulunmaktadır. Ayrıca kiÅŸinin baÅŸarısı maaşın farklılaÅŸmasında da etkin rol oynuyor. Profesör olarak bölüme geldiyseniz mutlaka geldiÄŸiniz yerden daha yüksek bir ücret talep teklifi ile gelmiÅŸsinizdir. Gerisi sizin ile üniversite yöneticileri arasındaki pazarlığa baÄŸlıdır.

Bizdeki gibi yayın başına ikramiye veya ek ders ikinci öÄŸretim yerine kiÅŸinin dosyası üzerinden bu durumlar telafi edilmektedir. Bunun için üniversitede ikinci öÄŸretim ve ek ders yok. Ä°kinci öÄŸretim bazı büyük kentlerde varmış. Kalitesi yüksek üniversitelerde genelde ikinci öÄŸretim yok muÅŸ. O da üniversiteye giremeyenler için deÄŸil, çalışıp da okumak isteyenler içinmiÅŸ.

ÖÄŸrenciler hem seçilerek alınıyor hem de belirli bir ücret ödüyorlarmış. California eyaleti dışında gelen ve yabancı öÄŸrenciden daha yüksek bir ücret alınıyormuÅŸ.

ÖÄŸretim üyesinin üniversite ile ne oranda ders vereceÄŸi belli olduÄŸu için anlaÅŸması kadar derse giriyor. Bunun için ek ders ücreti almıyor. Ancak araÅŸtırma yapan öÄŸretim üyelerinin maaşı ders verelerinkinden çok fazla oluÄŸu belirtildi. Genelde öÄŸretim üyeleri, % 60 araÅŸtırma % 40 öÄŸretme veya %80 araÅŸtırma % 20 öÄŸretmeyi tercih etikleri belirtiliyor.

Amerika genelinde olduÄŸu gibi bölüm bütçesi öÄŸretim üyelerinin iÅŸlevlerine göre ayrılıyor. Her öÄŸretim üyesinin dosya üzerinden baÅŸarısına göre 10-100 bin dolara kadar fatura esasına göre serbest harcama parası bulunuyor. Çok proje üreten, çok yayın çıkaran doÄŸal olarak üniversite bütçesinden daha çok pay alıyormuÅŸ. Her araÅŸtırıcının resmi harcama kartında harcamalarını amaca uygun harcadığını göstermesi gerekiyor.

Her dönem dersler yeni baÅŸtan inceleniyor. ÖÄŸretim üyeleri ve yöneticiler her dersin iÅŸleyiÅŸ mekanizması, yöntem ve deÄŸerlendirme ÅŸeklini tartışarak karar veriyorlar. Her öÄŸrenci her derste mutlaka kütüphaneyi kullanarak yoÄŸun ödev hazırlığı yapmaktadır. Ödev öÄŸrencilerin en ciddi ve zaman alan iÅŸlevi olarak görülüyor. Her ödev mutlaka inceleniyor ve ödev notu önemsenmektedir.

Bölüm BaÅŸkanı açık ilanla dosya üzerinden rekabete dayalı olarak belirleniyor. Bir yere bir bölüm baÅŸkanı alınacaksa gazete-dergi ve uluslararası dergilerde koÅŸulları belirlenmiÅŸ uygun aday aranır. Davis’te bölüm baÅŸkanı olmak gerçekten çok zor. Ciddi bir hamallık olarak deÄŸerlendiriliyor. Bölümü yönetecek, para bulacak, araÅŸtırmaları koordine edecek.

Bölüm baÅŸkanı bir ÅŸekilde bölümün bilimsel olarak en yetkin kiÅŸisi. Çünkü baÅŸkası hakkında karar veren kiÅŸi olduÄŸu için bilimsel olarak en yetkin kiÅŸidir. Bölüm baÅŸkanı her yıl bölümün stratejisini ve geleceÄŸe iliÅŸkin stratejisini açıklar. AraÅŸtırmaları koordine eder. Bölümün bilimsel iÅŸleyiÅŸi ve eÄŸitim öÄŸretimin saÄŸlıklı iÅŸlemesi için çalışır. Aynı zamanda bölümün bütçesini hazırlamaktan sorumludur. Bölüm baÅŸkanlığı gerçekten çok zor bir iÅŸ olarak anılıyor ve çoÄŸu bilim adamı bu anlamda yönetici olmak istemiyor. Çünkü bilim ve araÅŸtırma yapmak daha çok getirisi olan bir iÅŸlev olarak benimsenmiÅŸ. Bizdeki gibi makam mevki sahibi olmak veya lojmana girmek için bölüm baÅŸkanlığı yapılmıyor.

Davis’te Rektör seçimi yakında tamamlanmış. Bir bayan profesör seçilmiÅŸ. Amerika üniversiteler bağımsız. Hükümet ile iliÅŸkileri yalnızca ölçütler üzerinden bütçe için görüÅŸüyorlar. Atama formaliteden ibaret. Davis’e seçilen rektörün yalnızca 16 patenti var 100’e yakın hakemli uluslararası dergilerde makalesi var. Yayınları da para ile yayınlanmış üçüncü sınıf ülke dergilerinde deÄŸil. Ayrıca iyi bir yönetici olduÄŸunu ispatlamış.

Rektör yetki olarak bilmiyorum ancak bilimsel olarak gerçekten çok güçlü kiÅŸidir. Üniversitenin bilimsel iÅŸleyiÅŸinden sorumludur. Aynı derecede üniversite sekreteri anlamındaki yöneticide üniversitenin diÄŸer idari iÅŸlerinin yürütülmesinde sorumlu yeteneÄŸini ve yöneticiliÄŸini ispatlamış diÄŸer güçlü bir erktir.

Yeni Rektörün hedefi üniversiteyi ileriye atılım yapmak üzere yeniden harekete geçirmekmiÅŸ.

Darısı ülkemizdeki üniversitelere diyelim.

Üniversite öÄŸrenci alamda, kaynak yaratmada, akademik kadro oluÅŸturmada, kendi eÄŸitim programlarını kendisi yapabilmekte ve kendi üstünde bir otoritenin onayına baÅŸvurmadığı için daha özerk yapıdadırlar. Üniversite devlet iliÅŸkisi tamamen mali yılda bütçe ile ilgilidir. Devletin bütçe prensibi baÅŸarı eksenine göre olduÄŸu için pek sorun yaÅŸamıyorlarmış. Kendi üniversite sistemimiz ile karşılaÅŸtırıldığında bizden çok çok daha özerk bir yapıya sahiptirler.

Özet olarak; Her ülkenin koÅŸulları farklı. Davis’te ciddi ve acımasız bir rekabet var, insanlar birbirlerini eziyorlar. Sistem geride kalana ÅŸans tanımıyor. ÖÄŸrenciler hem baÅŸarılı hem de ciddi bir para ödüyorlar ve de gerçekten sömürülüyor. Hocalar daha fazla yayın yapmış olmak için daha çok araÅŸtırma öÄŸrencilerine yükleniyorlar. Sonuçta Dünya bilimine katkılarını Bitki Besleme Kongresinde Afrika ve Asya’daki bitkisel üretim ile Amerika ve Avrupa’daki üretim ile karşılaÅŸtırıldığında bilimin önemini bir kez daha görmüÅŸ oldum. CU Davis Amerika'da bir marka. Denem yanılma ile de olsa üniversiteyi yönetmek için kiÅŸisel tercihten çok sistem geliÅŸtirmiÅŸler. Üniversiteler kendi kendilerini yönettikleri için bizden daha özerktirler. En iyi doktora öÄŸrencisini yetiÅŸtiriyor ancak kendi üniversitesinde akademik kadroya almıyorlar. Belli ki bir bildikleri var. Kendi kendilerini iyi disipline etmiÅŸler. Üretme ekseni üzerine bir yapı kurmuÅŸlardır. Davis’i Davis yapan nedir dediÄŸimde ilkeleri dediler. Kendi kurallarını koymuÅŸlar. Ve de kaliteden taviz vermemek için kurallarını bozmuyor ve bozdurtmuyor. KiÅŸiye göre iÅŸlem yapılmıyor. Umarım bir gün Davis düzeyinde olmasa bile ülkemizde de kendi deÄŸerleri olan dünyada belirli bir yeri olan üretken insanlardan oluÅŸan bir üniversitede insanlığa katkı yapacak bilimsel araÅŸtırma yapılır. Benim anladığım kadarı ile bunu yaratmak hiç de zor deÄŸil. Türkiye’de bunu baÅŸaracak sınırlı da olsa bilim insanı potansiyeli bulunmaktadır. Ancak bu günkü koÅŸularda oy alma kaygısının bulunduÄŸu seçim sistemi ile böyle kuralların üniversitelere kazandırılması mümkün görülmüyor. Oy eksenine dayalı üniversite yönetimi anlayışı ana bilim dalından rektörlük seçimine kadar üniversitelerimizin kalitesini düÅŸürmüÅŸtür. Bütün arzum ülkemiz üniversitelerinin en kısa sürede bu yerel yönetici belirleme sistemini andıran bu anlaşılmaz seçim-atama yapısından kurtulur ve gerçek üniversite ve bilim ekseninde yönetilecek sistemler geliÅŸtirerek, dünyada hak ettiÄŸi düzeye gelir.